Montag, 8. Dezember 2014

Bexhet Asani - Ana e Gumenicës

        Këtu e tridhjetë vjet më parë të rejat e të rinjtë grekë studionin në Universitetin “ Shën Cirili dhe Metodi “ të Shkupit. Qeveria e atëhershme greke nuk ua njihte Diplomat atyre që studionin në Maqedoni, dihet edhe sot është ky kontekst shkaku i emrit – Maqedoni. Të rinjtë grekë si Universitet më të afërt zgjodhën Universitetin e Prishtinës. Disa studionin në gjuhën shqipe disa në gjuhën serbe. Studentët arvanitas ishin regjistruar nëpër fakultete me mësim në gjuhën shqipe, por, kishte edhe studentë grekë të cilët studionin në gjuhën shqipe. Meqë më kishte dalë emri si mësonjës i mirë i gjuhës shqipe për të huaj, rastisi që përveç amerikanëve, zvicëranëve, anglezëve, kroatëve, serbëve, brazilianëve etj., gjuhën shqipe t’ ua mësoja edhe tre të rinjve arvanitas. Emrat e të cilëve nuk do t’ i përmend, me qëllim që të mos u bëj keq pa dashje ish studentëve të mi arvanitas të, s’ ma nxë goja, por duhet ta them, të asimiluar!
         Në banesën time, “Rr. Aktash 3”, u futën dy vetë një grua dhe një burrë, të cilët atëherë mund të ishin afër 45-50 vjeçarë, pas tyre vinin dy djem të rinj. Ime shoqe si nikoqire e shkëlqyer edhe pse e re, e mbushi tryezën me lloj-lloj ushqimesh e frutash sa nuk nxinte më. Djemtë e tyre si petritë zunë një kënd poshtë minderit, sepse më të mëdha kishim zemrat sesa minderët në dhomën tonë të vogël, prej dymbëdhjetë metrash katrorë e që ishte dhomë pritjeje, kuzhinë e dhomë gjumi.
         Ana nëna e tyre jepte e merrte me neve, në një arvanitase të shkëlqyer. Caktuam kohën e mësimit: ditët dhe orët. Mësimin e mbaja në dhomë time të vogël. Të dy palët ishim të kënaqur, këtë e shprehte Ana orë e çast. Babai i tyre që me ndrojtje u prezentua si arvanitas nuk e di në foli ndonjë fjalë më shumë apo jo. Po Ana si Ana tha:
         -Ai është skipëtar, po nuk di skip!
         Ana, i shoqi, djemtë dhe më vonë vajza Marilena, hynin e dilnin, në banesën tonë si në shtëpinë e tyre. I ati i tare pas disa ditësh u kthye në Greqi sepse kishte punë.. Me fëmijët mbeti Ana. Ana u bë pjesëtare e pandashme familjes sonë të vogël. U mësuam mësuam dhe s’ rrinim dot pa të. Ana një konak e mbante me muhabet. Fliste shumë. Fliste pa dorëza. Si u njohëm mirë e mirë Ana tha:
        -Unë jam greke. Burri im është arvanitas, skipëtarë çë thoni juve. – unë dhe shoqja ime e shohim njëri – tjerin në sy. Bën shaka kjo me neve!
        -Ti greke dhe di shqip, e burri jot arvanitas dhe nuk di...!?
Ana me një çamërishte të shkëlqyer filloi të na sqarojë:
        -Po. Burri im është arvanitas, ai është çam. Dini ju kush është çamëria?
        -Po. – u përgjigjëm që të dy.
        -Burri im ka gjak skipëtari. Po, nuku di skip! Çish më shikon ashtu!?
        -Po ti si e ke mësuar skipen? – e pyesim që të dy me time shoqe.
        -Unë kam lindur dhe jam rritur në një katund arvanitas rrethi i Gumenicës. Aty e kam mësuar gjuhën skipe.
        Ana fliste një arvanitase, një çamërishte të pastër si loti. Unë dhe ime shoqe menduam se ajo kishte frikë të deklarohej si arvanitase. Por Ana si Ana, me gjuhën e saj shpatë, e kuptoi dyshimin tonë. Që të na bindë, se me të vërtetë ishte greke, ia nisi rrëfimit:
        -Kur u fejuam me burrin tim, motrat e tij e kishin kundërshtuar fejesën tonë sepse e dinin se unë isha greke. Ato dëshironin që vëllai i tare të merrte arvanitase, një nuse nga soji i vet! Atë ditë kur më morën, unë nusëroja te shtëpia e tyre, motrat afroheshin dhe thoshin:
       -Ë vëllai u martua me një palo greke !
       -Ato shpreheshin në gjuhën e mëmës së tyre, në gjuhën arvanitase, se unë isha greke dhe nuk do të mirrja vesh se çish (çfarë) thoshin ato! Kur morën vesh se unë e dija gjuuhën arvanitase, kunatat e mia tre vjet nuk më dolën përpara. Kishin turp.
       -Po tani keni muhabet?
       -Po, po tani shkojmë e vimë. Ato më kërkuan falje.
       -Ditën kur Ana do të nisej për në Greqi erdhi te neve që të përshëndetet dhe të na lavdërojë për mikpritjen që i bëmë familjes së saj. Pasi i uruam rrugë të mbarë. Ana foli me me një shqipe të pastër si loti:
       -Profesor për ty, Afërditën dhe Almën (atëherë e kishim vetëm Almën) dera e shtëpisë sonë do të jetë e hapur përgjithmonë.
        Ana iku e mallëngjyer. Ikën dhe fëmijët e saj me diplomat e Universitetit të Prishtinës nën sqetull. Kaluan tridhjetë vjet dhe nuk u pamë më, me Anën llafazane. Me Anën e lezetshme. Me Anën zemërmirë. Me Anën e dy djemve si petritë dhe vajzës Marilenë si shtojzovalle. Nuk dimë në rronë apo nuk rron! Ana e Gumenicës rron në zemrat tona.

Si më shpëtoj një çame nga policia

Nga Danel CANA

       Kjo është ngjarje e viti 1992. Në ato kohë isha me djalin e vogël në spitalin “Dhurudi” të Janinës. Nuk kisha akoma dokumenta që të shkoja në vënde të tjera të greqisë dhe për t’ju shmangur mbledhjes së policisë, e cila kapte sa refugjatë shikonte rrugës, apo në ambiente të tjera dhe i mblidhte në qëndrën e policisë, nga ku i nisnin për në Kakavijë.
       Kjo punë ishte e shpeshtë, kaq e shpeshtë saqë dëgjoje policat të bisedonin, sapo ngriheshin në mëngjez, duke pirë kafen e mëngjezit, thoshin: – Ika unë, se do dal për gjah tani!
       Kjo shprehje ishte bërë si batuta e ditës.
       Ato kohë një mbesa ime ishte e martuar me një grek, në qytetin e bukur të Çamërisë, në Parga.
       Meqënëse ajo kishte lindur fëmijën e parë, mendova të shkoja një xhiro andej, me atë rast shikoja dhe njerzit, familjen ku jetonte.
       Kishe dy rrugë të shkoje në Parga. Ose do shkoje  Janinë – Arta – Prevezë – Pargë ose rruga tjetër më e shkurtër ishte nga Gumenica. Autobuzi ishte për Gumenicë direkt, pastaj do merrje autobuzin Gumenicë – Parga.
       Për të shkuar shkova kollaj dhe nuk pata probleme, as kontrolle rrugës dhe as ndalesa.
       Parga ishte qytet bregdetar në gji të vogël, kishte një shtrirje të bukur, kodrat mbushur me ullinj shekullor dhe kokërr-madh që ishin edhe për vaj edhe për të ngrënë. Vjeljen e tyre e bënin me disa rrjeta plastike, të cilat i linin pothuajse të hapura gjatë gjith kohës.
       Atëherë  pata rastin të vizitoja për herë të parë edhe kalan e Pargës e cila ishte ndërtuar në kohën e sundimit Venecian dhe nga ana perëndimore binte thikë mbi det.
       Kishte një pozicion strategjik dhe një histori krenare për mbrojtjen e Pargës.
       Atë kështjellë e kishte blerë Ali Pasha Tepelena nga Anglezët, me flori në dorë dhe gjatë sundimit të tij kishte vendosur aty karakollin dhe garnizonin për mbrojtjen nga deti, me armatimin e kohës, me topa të rëndë, të cilët jan edhe sot si objekte muzeale.
      Aty ndëjta gati 15 ditë, mbasi djalin dhe gruan i nisa për në Tepelenë dhe do vinim përsëri për kurim mbas 20 ditësh në Janinë, kështu e bënim kurimin, me ndërprerje.
       Ato kohë në Kakavijë na lejonin të hynim me një vërtetim nga spitali dhe shkonim direkt pa problem, merrje firmën tek një doktoreshë që kishin çuar në doganën greke, e cila kontrollonte dokumentin e spitalit, nëse ishte i rregullt apo fallsifikim.
       Për t’u kthyer në Janinë do ndiqja përsëri rrugën Parga – Gumenicë – Janinë dhe që andej me autobuzin për Kakavijë.
       Kur i hipa autobuzit në Parga, nuk kishte shum pasagjerë . Stacioni i autobuzit ishte përballë  postës së policisë, por asnjë polic nuk të ngacmonte në ikje. Hipa në autobuz dhe zura vënd diku na mesi i autobuzit. Autobuzi kalonte nëpër 2-3 fshatra që mblidhte pasagjerë dhe një nga këto stacione ishte edhe fshati i dëgjuar i Paramithisë.
       Paramithia ishte qëndra e gjenocidit grek ndaj çamëve, më 1944-45. Shumica e çamëve u larguan nga fshati, të cilët ishin të parët përkrahësit e fesë myslimane, dihet historia, por kishte nga ata që nuk u larguan sepse ishin kthyer në fenë ortodokse.
       Autobuzi ndaloi përpara sheshit të fshatit dhe nga xhamat  dukej një pamje shum e bukur e fshatit në krahun e djathtë  të rrugës për Gumenicë.
       Në stacionin ku ndaloi autobuzi, ishte një grup prej 6 policësh, të veshur me uniformat e ndërhyrjes së shpejt, apo trupat e gatshme të sigurimit (asfalies) të cilët e kontrollonin autobuzin se mos kishte ndonjë refugjat shqiptar.
       Në fillim hipën pasagjerët që ishin për në Gumenicë, e mbaj mënd si tani ishin katër burra dhe dy femra. Njëra nga këto femrat i dëgjoj policat që flisnin për refugjat shqiptar dhe mbase më kishin parë mua nga xhami se isha në krah të tyre dhe ne dukeshim që nga një km. larg që ishim ndryshe.
       Ajo femra ishte rreth 35-40 vjeçe, me flok të shkurtëra dhe veshur me xhinse. E vendosi çantën e dorës mbi sediljen time dhe u ul pranë meje. Unë nuk po flisja, se edhe gjuhën nuk e dija mir atëherë.
       Njëri nga policat u shkëput dhe hyri në autobuz e po shikonte fund e krye. I ndali syt tek mua dhe ma bëri me gisht të zbrisja. Vajza çame në moment më hodhi dorën në qafë , si të ishte e dashura ime dhe i tha policit se isha me të. Polici u çudit por ajo me guxim i tha:
        - Shiko punën tënde miku im se ky është me mua dhe do shkojmë në Gumenicë.
        Unë u hutova për një moment por polici si për të vërtetuar më pyeti mua se ku shkoja. Në Gumenicë, ju përgjigja unë, sepse atje shkoja vërtet. Atëherë tundi kokën polici dhe zbriti.
        Kështu i shpëtova vuajtjeve, se kushedi sa do më mbanin brënda deri sa të shkoja në Kakavijë!
        Rrugës për në Gumenicë u njoha dhe u prezantova me vajzën. E flanderova ashtu si dija unë por ajo ma ktheu shqip, me një shqipe të bukur si arvanite, më tregoi se ishte nga ky fshat por familja kishte ikur në kohën e luftës në Gjermani. Ajo atje kishte lindur por kishte të afërm këtu dhe kishte disa vite që vinte shpesh, gati çdo vit, bënte edhe pushime në Parga.
       Gëzimi im ishte i dyfishtë dhe nuk e harroj atë gjest të asaj vajze. Më është fiksuar edhe një fjal e saj: Edhe andej nga ju, kemi shum nga tanët që ikën për t’i shpëtuar vdekjes.
       Po, i thash, e di dhe gëzohem që edhe ju e dini dhe kujtoni.
       Ne e dimë, ma ktheu vajza, por ata nuk duan ta dinë dhe ma bëri me kokë nga ana e policave,
d.m.th. shteti.
       U ndava me të në Gumenicë dhe as emrin nuk ja mësova, as  e pyeta dhe as më pyeti për emrin., sepse bëm të tjera biseda deri në mbrritje.

Sonntag, 7. Dezember 2014

Çamëria - tokë shqiptare





 
 
 

Barbaro Vasiliko

Unë e dua Çamërinë

Dasma çame


Delvina me Çamërinë

Mall për Çamëri


enkejleda edhe hysni alushi - mall per camerine - MyVideo Österreich

Vajzës çame

Dhënder në Paramithi

Samstag, 6. Dezember 2014

Genocidi dhe shpërngulja e dhunshme e çamëve

Edhe pse Ballkani ishte në luftë, për popullsinë shqiptare çame në trojet autoktone, nisi genocidi dhe shpërngulja e dhunshme. Nisën kërcënimet, arrestimet, vrasjet e djegie masive të fshatrash. E vetmja rrugë për banorët e pa mbrojtur ishte largimi me kokën prapa, drejt thellësisë së Shqipërisë. Nis një kalvar biblik i pa parë. Veçanërisht, ky genocid ushtrohej ndaj popullsisë myslimane. Në këto kushte, çamët e dy besimeve iu gjendën pranë njeri-tjetrit, në mënyrë që të zvogëlonin sado pak përmasat e këtij genocidi.
Në vazhdim historiani Hajredin Isufi sjellë dokumente e dëshmi të të moshuarve, të mbijetuar nga ky genocid.


SHPËRNGULJA E DHUNSHME E ÇAMËVE 

Largimi i çamëve për t’i shpëtuar terrorit të bandave kishte filluar. Ata linin pas, të pushtuar nga tmerri, shtëpitë e djegura, kufomat e të afërmve të pavarrosur. Rruga e tërheqjes për banorët e krahinës së Pargës, Margëlliçit e Gumenicës për në kufirin shqiptar ishte Gumenicë-Kastri-Rai-Kalama-Smertë e që të çonte drejt e në kufirin shqiptar. Në shumë fshatra shqiptare, që ishin më pranë kufirit, ata hezitonin të lëviznin më në thellësi të vendit me shpresën se mund të ndryshonte gjendja dhe të mos e merrnin kalvarin e dhembshëm dhe tragjik të emigrimit. Në këto momente të vështira për popullsinë çame, një pjesë e madhe e të krishterëve iu gjendën pranë dhe u përpoqën me të gjitha mënyrat për t’u ardhur në ndihmë. Strati Vrisi, nga fshati Grikohor, arriti menjëherë në fshatin Rëzanj, tek vëllami i tij Xheviz Isufi, që iu kishte gjendur në ditë të vështira dhe i kishte shpëtuar jetën. Stratiu qëndroi vetëm një natë tek miku i tij dhe propozoi që Xhevizi me familjen e tij të shkonte për strehim tek familja e Strati Vrisit, që në atë kohë ishte në Janinë. Xhevizi e falenderoi dhe i shprehu mirënjohjen e tij të thellë me ijalë zemre, por i tha se nuk mund të ndahej nga të afërmit dhe bashkëfshatarët e tij. Stratiu, duke parë hezitimin e mikut të tij për t’u shpërngulur për në Janinë, i propozoi që të largohej menjëherë nga fshati e të ndiqte rrugën, që kishin nisur bashkë kombasit e tij, duke ia bërë të qartë se sapo të pushtohej vendi nga forcat e Zervës, çdo familje shqiptare rrezikohej të zhdukej. Ndërkohë u përhap lajmi ndër çamët e rrethit të familjes së Selfo Muhos nga fshati Dolan, se në shtëpinë e tij kishte shkuar vëllami i krishterë nga Pjadhuli dhe e kishte paralajmëruar që të nisej një orë e më parë, se jeta e çdo çami rrezikohej nga forcat zerviste, që kishin marshuar drejt Çamërisë. Shihej qartë se situata tepër e tensionuar, që ishte krijuar në këtë kohë në Çamëri, kishte bërë që asnjë i krishterë, sado dashamirës që të ishte me myslimanin, nuk kishte mundësi t’i garantonte jetën, apo ta merrte në mbrojtje në shtëpinë e tij.


HISTORIANËT PËR GENOCIDIN 

Rreth kësaj situate, që shpreh dashamirësinë e të krishterëve ndaj myslimanëve në ato vite, na jep të dhëna me interes historiani Jani Sarras. Në një nga veprat e tij, ai ndër të tjera shkruan se në Kastrizë jetonin dy familje myslimane: e Lile Rustemit dhe e Hasan
Sulçes, që kishin vdekur. Ata kishin qenë në marrëdhënie mjaft miqësore me bashkëfshatarët e tyre të krishterë. Ata i donin dhe i respektonin të krishterët pa paragjykime fetare, pa hipokrizi.(Burimi:J.Sarras, vep. f.670). Djali i Lile Rustemit, Rexhepi, vazhdon më tej autori, dhe pjesëtarja tjetër e familjes, Mineja, ashtu si i jati i tyre, nuk nguronin të shfaqnin dashurinë dhe respektin për të krishterët. Gjatë pushtimit të vendit nga fashizmi, Rexhepi mbajti një qëndrim tepër korrekt dhe nuk krijoi asnjë ngacmim. Ai çdo lajm të keq që mësonte për ndonjë veprim, që do të ndërmerrej ndaj të krishterëve nga fashistët, i lajmëronte menjëherë të krishterët, që të merrnin masa mbrojtëse’. Rexhepi, që e ndjente veten shumë të pastër si edhe të parët e tij, kishin shkuar me të krishterët si vëllai me vëllanë prandaj kur emigruan çamët, ai nuk luajti nga fshati i tij. Ai me të vëllanë Arifin, 14 vjeç, të shoqen Hanon, dy djemtë e tij: Rustemin 4 vjeç dhe Lilen 9 muajsh, si dhe Hasani me të bijën e tij Minen, që kishin një djalë, Skënderin 3 vjeç dhe ishte shtatzanë njëmuajshe, qëndruan në shtëpinë e tyre në Kastrizë. Personalisht, shkruan Sarras, duke qenë se nuk kisha mundësi t’i merrja në mbrojtje, kur më pyetën sesi të vepronin: të qëndronin apo të largoheshin, u thashë që të iknin, por ato vendosën të mos lëviznin. (Burimi, ai i sipërcituar).

Autori vazhdon më tej se kur hynë edeistët në fshatin Kastri, Rexhepi ishte strehuar në shtëpinë e bashkëfshatarit të krishterë Miho Petro. Ditën e parë forcat zerviste nuk e prekën, por të nesërmen shkuan dhe e thërritën gjoja për ta marrë në pyetje dhe prej andej e shpunë në Shkallën e Manoles, ku e vranë bashkë me të vëllanë e tij. Ndërkohë edeistët, me familjen e pambrojtur të Rexhepit, filluan të silleshin në mënyrë çnjerëzore. Ata i përdorën të tri gratë e asaj familjeje për të kënaqur instiktet e tyre shtazarake dhe pasi i përdhunuan, i masakruan së bashku me fëmijët e tyre të mitur.( Burimi:J.Sarras, vep. f.670).


UNITETI ÇAM PËRBALLË SHOVINIZMIT 

Në vazhdim të fakteve, që flasin për dashurinë dhe respektin reciprok që kishin dy komunitetet në Çamëri dhe dhembjen që ndjenë ata të krishterë të ndershëm për vrasjet, plaçkitjet e fshatrave e shtëpive të myslimanëve, që po e kthenin Çamërinë në një shkretëtirë të Vërtetë, nuk duam të lemë pa përmendur këtu aktin e lartë të fisit të madh e të respektuar të Vrisëve nga Grikohori, ndaj bashkëfshatarit të tyre Hizdar Ahmetit (Taipit) në vitin 1944. Hizdar Ahmeti i përket një familjeje të njohur çame nga myslimanë e të krishterë në Grikohor dhe në të gjithë Çamërinë, si derë e madhe dhe njeri fisnik e me besë. Kur nisën shpërnguljet e familjeve çame nga trojet e tyre, ai dhe të afërmit e tij, vendosi të kalojë në Shqipëri nëpërmjet Janinës, si një rrugë që paraqiste më pak rreziqe nga bandat greke. Hizdar Ahmeti në Janinë ra në kontakt edhe me shumë të krishterë të zonës së Çamërisë, që ishin strehuar kohët e fundit në Janinë. Aty takoi edhe bashkëfshatarin e tij Strati Vrisin, me familjen e të cilit e lidhte një miqësi e vjetër. Ata të dy kalonin orë të tëra bashkë në kafenetë e Janinës dhe bisedonin për kaosin, që kishte përfshirë Çamërinë dhe gjithë Greqinë. Një natë, tregon Hizdar Ahmeti, më erdhi një i krishterë në shtëpinë ku banoja me familjen dhe të afërmit e mi dhe në emër te Strati Vrisit, më ftonte në një darkë, ku sipas fjalëve të tij, ishin edhe miq të tjerë të krishterë nga fshatrat e Çamërisë që i njihja dhe më njihnin. Vendosa të shkoja me kënaqësi, tregon Hizdra. Prisja të nisesha rreth orës 20. Ndërkohë që çami nga Grikohori qëndronte në shtëpinë e tij, shkon Eleni, e shoqja e Strati Vrisit dhe i thotë Hizdar Ahmetit: “Aga! Ke të fala shumë nga Stratiu. Sonte mos lëviz nga shtëpia ti dhe të afërmit e tu, se kundër jush është përgatitur një plan i keq, që rezikon jetë njerëzish”. Këto fjalë tha shpejt e shpejt e shoqja e Strati Vrisit dhe u largua menjëherë andej nga erdhi.


DËSHMI TË BESËS ÇAME 

Kaluan vitet dhe në Shqipëri nisën të vinin si turistë të krishterë çamë nga Çamëria. Shumë prej tyre shkuan edhe tek miqtë e vjetër, çamët myslimanë shqiptarë. Edhe Hizdar Ahmeti pati shumë takime me ta. Në vitin 1986 i bëri një vizitë vëllai i Strati Vrisit, i ndjeri Petro Vrisi. Petrua i tregoi mikut çam në Tiranë një brengë dëshpërimi të Strati Vrisit, që kishte ndërruar jetë tre vjet më parë. Çishte kjo brengë, që e kishte brejtur Strati Vrisin për vite të tëra, derisa ndërroi jetë. Petrua nisi të tregojë sesi vëllait të tij, Stratiut, kur ishte në Janinë në vitin 1944, i kishin shkuar në shtëpi disa të krishterë nga fshatrat e Çamërisë dhe nën kërcënimin me armë jo vetëm për jetën e tij, por edhe të familjes, kërkuan me këmbëngulje që atë natë të lajmëronte Hizdër Ahmetin të shkonte tek ai për darkë. Strati Vrisi, nën presionin e forcës e në prani të tyre, e fton Hizdar Ahmetin për darkë. Plani ishte që para se të arrinte në banesën e Strati Vrisit, ta rrëmbenin çamin dhe për lirimin e tij të jepej një shumë e madhe të hollash. Strati Vrisi i kuptoi planet djallëzore të xhelatëve dhe vendosi ta shpëtojë mikun e tij mysliman, që shumë herë kishte shpëtuar e marrë në mbrojtje me dhjetëra të krishterë, duke sakrifikuar dhe rrezikuar edhe jetën e tij e të familjes së tij. Strati Vrisi, edhe në ato momente të vështira e kritike, e gjeti rrugën e zgjidhjes për të mos prerë në besë mikun e tij: ai e paralajmëroi Hizdar Ahmetin me anën e të shoqes së tij, Lenit. Enigmën e Janinës, pas afro katër dekadash, e zbardhi Petro Vrisi dhe vëllai i tij që kishte ndërruar jetë i qetë se nuk e tradhtoi mikun, edhe kur jeta e tij ishte në rrezik.


MBROJTJA E KLERIKËVE NGA GENOCIDI 

Qëndrimi i Strati Vrisit dhe përpjekja e tij për të shpëtuar myslimanët, nuk ishte rasti i vetëm. Kështu hoxha i fshatit Kuç me të afërmit e tij, që ishin larguar në Janinë, kur kishte filluar dhuna e terrori grek në Çamëri, u morën në mbrojtje nga të krishterët dhe më pas, kur u qetësua gjendja, u kthyen në fshatin Kuç. Kur flasim për qëndrimin e vendosur të krishterëve në mbrojtje të myslimanëve, nuk mund të lemë pa përmendur edhe një rast në fshatin Mavrudh, kur i krishteri Gaqo Sholiu, shpëtoi nga thonjtë e vdekjes Nusret Sulon nga fshati Shulash si dhe shumë familje të tjera myslimane në fshatin Lopës, që më pas u stabilizuan në Sajadhë, ku jetojnë edhe sot.

Shumë prej këtyre fakteve nuk i gjejmë të shkruara në dokumente historike, por në dëshmitë e njerëzve, që përbëjnë një burim autentik për të hedhur dritë për lidhje të vjetra shpirtërore midis çamëve myslimanë e të krishterë në Çamëri… Njëri nga pjesëtarët e fisit të tij Veli Gerra, ishte delegate i Çamërisë në Kuvendin historik të Vlorës, që shpalli pavarësinë e Shqipërisë më 28 Nëntor 1912. Familja e Gerrave ishte edhe pronare e madh tokash në Pllatare dhe në Vris. Tahir Gërra, kur bashkë me çarsë e tjerë mori rrugën e emigrimit për në Shqipëri, ka treguar njw episod, që meriton të vihet në dukje. Ai në atë kohë ishte i moshuar, i kishte kaluar të shtatëdhjetat. Plaku i mençur dhe të mirë Tahir Gërra, ndërsa largohej duke lënë pas Vrohorar e tij të dashur, krahas pafuqisë që ndiente në atë rrugëtim i dhembshëm dhe pasurisë së madhe, që i linte pas, e brengosi edhe diçka tjetër e madhe. Herë-herë kërkonte të ndalej dhe kthente kokën pas. Buza i dridhej dhe sytë i përloteshin. I mbetej si ëndërr Vrohonai, varret e të parëve. Por pas mbeteshin edhe miqtë e tij të krishterë.

Do ta merrte malli për Vrohonain, por edhe për vëllezërit e një gjaku, të krishterë të Pllataresë, Vrisit dhe të fshatrave të tjerë. Me ata kishte kaluar gëzime e hidhërime. O Zot! O Zot, pëshpëriste me vete plaku. Ç’është kjo hata! Mallkuar qofshin ata që na bënë këtë gjëmë! Mallkuar qoftë – Zervë qeni! Edhe në varr mos pastë derman!

Dhe pjesëtarët e familjes Gërra tregojnë se kur ishin larguar nga shtëpitë e tyre, tërë gjënë e pasurinë ia kishin lënë në përkujdest e me kujdestari mikut të tyre të krishterë Kozma Zoit, nga fshati Vris. Kur familja e Tahir Gërrës gjendej në fshatin Spatar, bashikë me shumë familje çame, Kozmai ishte nisur nga Vrisi me dy vetë të fisit të tij, për të takuar e parë Tahir Gërrën dhe familjen e tij km që të ishin. Ai i gjeti në fshatin Spatar, nën një tendë të madhe të sajuar të një çadre. Na gjeti aty, tregon Nuri Gerra, djali i Tahi Gerrës. Na përqafoi si vëllai-vëllanë dhe derdhi lot dhembje duke i thënë babait tim dhe ne sa ishim atje, burra gra, fëmijë: “Na prishi lufta, or vëlla. Zoti na shpëtoftë ju dhe ne” dhe nuk qemë në gjendje ta vazhdonte bisedën, se një ngashërim dëshpërimi ia bllokoi zërin e tij, që shqiptonte fjalë zemre. Atë natë, tregon Nuriu, miku i shtëpisë sonë, i krishteri nga Vrisi, e gdhiu natën bashkë me ne, në atë çadër. Të nesërmen, kur gdhiu dita dhe miqtë e krishterë do të ndaheshin, Tahir Gërra, duke iu hedhur në qafë, i tha Kozma Zoit: “Kam marrë nga tufa e lopëve të mia 7-8 lopë me vete, për të ushqyer fëmijët rrugës, por tani e shoh që as unë jam për to dhe as ato për mua. Duan kullotë e përkujdesje, që nuk mund t’ua siguroj, prandaj me gjithë zemër merri me vete dhe i paç hallall”! Pastaj iu drejtua të birit, Ruhiut: “Merri lopët dhe silli t’i marrë Kozmai”. Kozmai me njerëzit e tij dhe tufën e lopëve përpara, u kthye në Vris, ndërsa të nesërmen Tahir Gerra me fisin e tij kaloi kufirin.


REALITETI NËPËRMJET NJË LETRE 

Këto të dhëna, që përmendëm nuk do të ishin të plota pa përmendur edhe një rast tjetër tipik: është një letër që mban datën 22 shkurt 1945, që një i krishterë paramithjot, ia nis bashkëqytetarit të tij Riza Kalit, që ndërkohë kishte lënë shtëpinë e pasurinë në Paramithi dhe kishte marrë rrugën e emigrimit, për të shpëtuar jetën e pjesëtarëve të familjes, që i kishin shpëtuar nga maasakra e përgjakshme e 27 qershorit 1944. Miku i tij paramithjot, Kristo, i shqetësuar për fatin tragjik të mikut, vëllait të tij Riza Kalit dhe shumë shqiptarëve të tjerë paramithiotë, në atë letër shprehte dashuri dhe dhembje për tmerrin, që përjetuan shqiptarët çamë të pafajshëm dhe fatin tragjik, që ata i priste duke marrë rrugën e mërgimit pa ditur se për ku po shkonin dhe duke lënë pas pjesëtarë të familjeve të tyre të masakruar nga paramilitarët zervistë. I krishteri paramithjot, si për ta ngushëlluar Riza Kalin dhe gjithë paramithiotët e tjerë, që mund të njiheshin me përmbajtjen e kësaj letre, i bënte të ditur se edhe ai e shumë bashkëqytetarë të tjerë të krishterë paramithiotë ishin vrarë, ndjekur e persekutuar nga bandat nacionaliste të Napoleon Zervës, midis tyre edhe vetë Kristua ishte burgosur. Kur e lexojmë këtë letër, sot pas gjashtëdhjetë vjetësh, konstatojmë se drama e dhembshme, që ndodhi në Çamëri në vitet 1944-1945, u shkaktua nga qarqe të caktuara shoviniste në qeverinë e Athinës, duke hapur shumë plagë e dhembje si tek myslimanët, ashtu edhe tek të krishterët. Lufta e egër ndaj elementit shqiptar krijoi jo vetëm plagë të rënda, por edhe një ndarje të padrejtë nga pronat e pasuritë e tyre si dhe nga vëllezërit e krishterë, që kishin bashkëjetuar në harmoni të plotë si një familje mes tyre. Kjo është edhe ideja që e përshkon letrën, që i adresohet Riza Kalit nga vëllami i tij i krishterë paramithjot.
 
Huazuar nga Gazeta Dita
 

Dëbimi i çamëve dhe kolonizimi i fshatrave

Sikur të mos mjaftonin vuajtjet e shumta të shqiptarëve në Çamëri, qeveria greke stisi edhe një masë tjetër djallëzore e tinëzare për të spastruar përfundimisht shqiptarët nga trojet e tyre autoktone, kolonizimin e fshatrave shqiptare. Këtë, qeveria greke e bën enkas një urdhër të veçantë për Çamërinë, ku sipas të cilit, çamët të shisnin tokat dhe të largoheshin në drejtim të Turqisë. E kjo, siç u vërtetua më pas, do të bëhej nëpërmjet dhunës. Përballë heshtjes së qeverive të Europës, agresionit e genocidit grek, çamët nisën të vetë organizohen.
Këtë situatë, nëpërmjet dokumenteve e dëshmive, e sjellë në vazhdim historiani Hajredin Isufi.


URDHËRI I QEVERISË GREKE 

Ministria greke e Bujqësisë kishte bërë një ligj, sipas të cilit lejonte shqiptarët çamë të shisnin pasuritë e tyre. “Me këtë ligj të bërë enkas për Çamërinë, informonte një diplomat shqiptar në Athinë, kuptohet qartë se qeveria greke po përdor çdo mjet për të përzënë minoritetin çam (Burimi: Raporti i Lec Kurtit, i ngarkuari me punë në Legatën shqiptare në Athinë, dërguar Hysen Vrionit, Ministër i Punëve të Jashtme në Tiranë, Athinë, 14 qershor 1926. Shih në: AQSH, F. 251, 1926, dos. 119, f. 23-25). Kështu, çamët do të shisnin pasuritë e tyre dhe do të iknin në Turqi.  Për blerjen e tokave bujqësore administrata lokale në Çamëri vuri në shënjestër të parë fshatrat me prona të mëdha në kazanë e Margëlliçit. Në Smokovinë, një fshat i përzierë në kazanë e Margëlliçit, jetonin 120 familje shqiptare bashkë me 200 familje të krishtera. Banka bujqësore dhe administratorët e Prevezës në pazarllëqet për shitje e blerje tokash, thuhet në një dokument, se kishin aktivizuar priftin e Karterës dhe një sekser mysliman nga ai fshat, i quajtur Beqo Hamiti.(Burimi:  Raporti i Maksut Hulsiut, Kryekonsull i mbretërisë shqiptare në Janinë, drejtuar Eqerem Bej Vlorës, Ministër i Punëve të Jashtme në Tiranë, Janinë 14 mars 1938. Shih në: AQSH, F. 251, 1938, dos. 108, f. 23-25). Ky i fundit, theksonin burimet diplomatike shqiptare, kishte marrë përsipër për t’u mbushur mendjen 30 familjeve shqiptare që t’u shisnin pronat e tyre të krishterëve dhe për shërbimet që kryente  kishte marrë premtim nga prifti se do të merrte shpërblim.


DREJT KOLONIZIMIT TË PLOTË 

Aksionin për shitjen  e tokave, qeveritarët grekë  me ndihmën e individëve të veçantë çamë e shtrinë edhe në fshatin e Volës, fshat që i përkiste juridiksionit të Gumenicës. Planet e Bankës bujqësore u menduan fillimisht se do të ishin të suksesshme për dy arsye. E para, se pronarët ishin të lodhur nga shtypja e vazhdueshme dhe pasiguria që kishin dhe, së dyti, kishin gjetur edhe mbështetës për këtë plan nga elementi shqiptar. Kështu në Volë, thuhet në dokument, ishte aktivizuar Emin Zëri, që t’u mbushte mendjen volotëve të shisnin ç’kishin e të niseshin për në Turqi. Sipas raportit diplomatik të cilit i referohemi, rreth 150 familje shqiptare në Smokovinë e në Volë kishin rënë pre e atyre makinacioneve dhe kishin bërë pazar për shitjen e pronave të tyre, megjithëse me vlera shumë më të ulëta se sa vlenin realisht. Ideja e shpërnguljes së çamëve po përhapej si kolerë jo vetëm në Margëlliç, por edhe në krahinat e tjera të Çamërisë. Athina me anën e Bankës bujqësore kishte akorduar një kredi prej 2 milion dhrahmish, që për kohën ishte një shumë e konsiderueshme. Këtë shumë e administronte prifti Papa Andrea i Karterës. Planet e Athinës për blerjen e pronave të shqiptarëve në radhë të parë synonin kolonizimin e fshatrave që ishin të banuara kryesisht nga shqiptarë. Greqia parashikonte që sapo të bliheshin pronat e shqiptarëve kjo do të sillte largimin e menjëhershëm të tyre drejt Turqisë. Në këtë mënyrë Athina bënte një spastrim etnik pa zhurmë e bujë dhe do të propagandonte se largimi ishte një zgjidhje me vullnet të lirë e vetë çamëve. Situata e rëndë që ishte krijuar i kishte alarmuar rrethet patriotike në Margëlliç. Ata shihnin se përballë gjendjes së rëndë që përjetonte popullsia shqiptare, shitja e pronave dhe largimi një orë e më parë për të shpëtuar jetën dhe nderin ishte një zgjidhje edhe pse me dhimbje.


VENDIMI ÇAM:JO SHITJES SË PRONAVE! 

Në këtë kohë Jasini vendosi të organizojë një mbledhje me parinë e fshatrave të kazasë së Margëlliçit për të frenuar shitjen e pronave dhe për të ngjallur besimin tek fshatarët dhe bindur të mos i shisnin pronat e të braktisnin vendin e tyre. Jasini mendoi ta shtronte këtë ide në një takim me përfaqësuesit e fiseve dhe pleqësinë e fshatrave të kazasë së Margëlliçit e më tej. Sipas dëshmisë që na sjell Avdullah Kasemi e bashkëkohës të tjerë, thuhet se vendi i takimit u caktua shtëpia e Osman Llugës. Aty u mblodhën nën hijen e një arre në një shesh të madh. Përveç parisë së Margëlliçit, ishin të pranishëm, si të ftuar: Bido Dulja nga Grava, B. Banushi dhe Mehmet Jaho nga Skopjona, Ahmet Abdurrahmani nga Arpica, si dhe paria e Mazerrekut: Ferhat Muhameti e Hamit Muhameti, Tahir Metja, Meto Osmani, Shaqir Sulejmani, Cen Veliu, Mulla Hamzai etj. Jasini në fjalën e shkurtër përpara të pranishmëve vuri theksin në veprimet që kishte ndërmarrë qeveria greke dhe mbështetjen që kishte gjetur ajo tek disa elementë të veçuar çamë. Në fund të fjalës së tij Jasini u bëri thirrje të pranishmëve se do të ishte një veprim patriotik që të punohej me fshatarët në mënyrë që ata të mos i shisnin pronat dhe nëse ndonjëri e kishte ndarë mendjen për ta shitur, t’ua blinin bashkëfshatarët. Ky ishte mesazhi që u përcolli të pranishmëve Jasin Sadiku. Haxhi Braho, në fjalën e tij tha:
“Qeveria na ka marrë edhe kopshtet dhe çdonjëri prej nesh këtu, mund ta quajë marrëzi të blejë sot prona. Unë dua t’i qetësoj këta zotërinj. Nëse sot për sot në pasuritë tona janë bërë pronarë bujqit e krishterë; ata janë të përkohshëm: ato kanë qenë dhe do të jenë tonat! Çamërinë do ta dënojmë me vdekje vetëm nëse shesim pronat në këto ditë të vështira e pastaj ajo të popullohet me grekë. Kjo s’duhet të ndodhë!”.  Me këto fjalë e përfundoi ligjëratën e tij atdhetari nga Margëlliçi. Këtë mendim kishin të gjithë të pranishmit.


SHKRIJNË PASURINË, BLEJNË PRONAT 

Nuk do të rendis pronat e shumta që blenë disa pronarë nga individë që kishin vendosur të largoheshin në kuadrin e shkëmbimit e në kohë e frenimit të kolonizimit të fshatrave shqiptare në Çamëri. Në këtë hark kohor rreth problemit që trajtojmë, Jasin Sadiku dha shembullin i pari duke blerë prona që bashkëqytetarët e tij ishin duke bërë pazar për t’ua shitur kush t’i dilte përpara. Jasini bleu dy çifligje, njërin nga bashkëqytetari i tij Sel Meleqi dhe më pas çifligun e Mulla Meçit. Vëllezërit Sadikaj pronat e tyre i kishin në Morf. Aty kishin toka arë dhe kullotat, ku në stinën e dimrit mund të dimëronin qindra kokë bagëti. Kjo kullotë ishte në vendin e quajtur Krakull. Këtë Jasini ua jepte vllehve për të nxjerrë nga dimri tufën e bagëtive, kundrejt pagesës. Ashtu si Jasini edhe Çaparenjtë blenë prona, jo se kishin nevojë për to, por për të ndalur kolonizimin e fshatrave. Blerje të tjera u bënë edhe në Mazerrek, ku Ahmet Abazi nga lagja “Haskar” bleu shtëpinë dhe tokat e Omer Isait, e në fshatra të tjera. Kjo ishte një periudhë që pati fluksin më të madh të emigracionit nga Çamëria.

Në korrik të vitit 1926 parlamenti grek kishte nxjerrë një amendament shtesë të nenit 119, sipas të cilit pronat bujqësore të bujqve që nuk kalonin 300 streme përjashtoheshin nga shpronësimet. Në fakt qeveria greke nuk i respektonte amendamentet, përkundrazi komisioni i shpronësimit i shpronësoi të gjithë pronarët, madje edhe ata që kishin 10-15 streme (Burimi: Gazeta “Bashkimi”, 16 shtator 1926, gazeta “Demokratia”, Gjirokastor, 32 nëntor 1931).


PASOJAT 

Kjo ishte goditja më e rëndë që pësuan pronarët e Margëlliçit dhe në të gjithë Çamërinë. Kështu, Hamza Rojba, pronari i çifligut në fshatin Koron të Frarit, prej të cilit merrte të ardhura të konsiderueshme, u shpronësua dhe s’mori asnjë dhrahmi në dorë. Edhe familjes së Jatrenjve të Margëlliçit iu shpronësuan shumë prona të mëdha në “Jonuz”, në “Trikopalluk” dhe në “Arez”. Të gjitha këto prona ishin në fushën e Frarit. Këto prona edhe pse u vlerësuan nga komisioni që pronari do të shpërblehej me 65% të vlerës, në fakt nuk morën asgjë. Të njëjtin fat pati edhe pronari i madh Musa Karanopulli nga Margëlliçi. Atij i morën çifligjet në “Kazantaq”. Nga furtuna e shpronësimeve nuk shpëtuan as vëllezërit Karameto. Atyre iu morën çifligjet në “Karava”, “tokat Cimidi”, në “Landorah”, në “Beshir”, etj. (Burimi, i cituar më sipër). Shpronësimet u shoqëruan me një varg protestash si në shtypin e kohës, ashtu dhe me ankesa në Lidhjen e Kombeve.


HIPOKRIZIA GREKE

Mihalokopoulis, Ministri i Punëve të Jashtme të Greqisë, ankesave të shqiptarëve të Çamërisë iu përgjigj në Lidhjen e Kombeve se “sapo të kthehej në Athinë do të urdhëronte njohjen e të gjitha të drejtave të shqiptarëve si pakica shqiptare në Greqi”. (Burimi: Gazeta “Drita”, Gjirokastër, 22 mars 1928). Por edhe pas kthimit në Greqi nuk e mbajti premtimin e dhënë. Për situatën e trazuar që ishte krijuar korrespondenti i gazetës greke “Tahidhromos” që botohej në Egjypt, shtronte pyetjen: “Ç’duhet të bënte shteti grek për pakicat që gjendeshin në Greqi?”.  Një zyrtar i lartë grek, Dragumis, po në editorialin e asaj gazete, i përgjigjej: “Më parë të shohim se cilat pakica gjenden në Greqi, që të kuptojmë mirë se ç’duhet bërë për to. Në Greqi ndodhen myslimanë turk të Thrakës perëndimore, çifutët e Selanikut, sllavët me ndjenja bullgare, vllehtë e Maqedonisë me ndjenja rumune dhe shqiptarët çamë të Epirit. Këto pakica s’kanë rëndësi, se nuk e kalojnë një të njëzetën e popullsisë greke….

Ne duam që mësuesit dhe klerikët të jenë nën kontrollin e shtetit si gjithë punonjësit e tjerë të arsimit. Shteti grek ka të drejtë absolute dhe detyrë të godasë çdo lëvizje autonomiste ose shpirtërore nga pakicat, nga ana e pakicave, ose nga shtetet e huaja”. (Burimi: Gazeta e “Re”, Tiranë, 15 gusht 1929).

Ministri i Punëve të Jashtme të Greqisë e hoqi veten si të paditur dhe bëri sikur u çudit në Gjenevë, kur Iliaz Vrioni, Ministri i Punëve të Jashtme të Shqipërisë, u ankua për qëndrimet e Greqisë ndaj çështjes çame.(Burimi: Gazeta “Demokratia”, Gjirokastër, 17 dhjetor 1927).
Nga ana tjetër, përfaqësuesi i Greqisë në Shqipëri, Kokotakis, i mohoi të gjitha ato që thuheshin për vuajtjet e çamëve në Greqi dhe deklaroi se: “Ata i gëzojnë të gjitha të drejtat dhe janë minoriteti më i lumtur në botë”( Burimi: Po aty). Deklaratat e Ministrit të Jashtëm të Greqisë si dhe ajo e zyrtarit të lartë grek në Tiranë, ishin të qarta për të kuptuar hipokrizinë e Athinës dhe qëndrimin e pandryshuar të saj ndaj minoritetit shqiptar në Greqi.


MARRËVESHJA E ÇAMËVE 

Jasin Sadiku edhe me anën e miqve të tij që kishte në Filat dhe në Prevezë e merrte shtypin e përditshëm që dilte brenda e jashtë vendit, nëpërmjet të cilit merrte një informacion të bollshëm për qëndrimin e qeverisë greke ndaj shqiptarëve. Ai shihte se as qeveria shqiptare dhe as Lidhja e Kombeve, nuk kishte autoritetin për ta ndryshuar rrjedhën që kishin marrë ngjarjet në Çamëri. Agai i Margëlliçit kishte arritur në përfundimin se shqiptarët në Çamëri nuk kishin asnjë mbështetje për mbrojtjen e të drejtave të tyre mbi pronësinë. Në këto rrethana, paria e Margëlliçit shihte se pronarët po i lanin duart nga pronat e veta. Kjo situatë e dhimbshme bëri që ata të mendonin vetë një rrugë shpëtimi, e kjo do të ishte një marrëveshje me miqtë e tyre të krishterë, që i konsideronin jo vetëm miq por edhe të besës, me shpresën se jo vetëm do të merrnin ndonjë burim të ardhurash nga qeraja e tyre, por dhe do t’i shpëtonin ato nga grabitja e të krishterëve dhe e shtetit grek.


RRUGA E ZGJIDHJES PËR PRONAT 

Bejlerët e Margëlliçit nisën të vrasin mendjen e të përzgjedhin në radhët e miqve të krishterë se cilët do të bënin ortakë të pronave të tyre që me anën e dokumentacionit do të konsideroheshin “de facto” të ligjshëm. Lidhur me këtë nismë nga dëshmitë e kohës kemi dy raste në Margëlliç. Së pari, Jakup Çapari, kishte për vëllam një të krishterë nga një fshat i vogël në rrethinat e Prevezës. Beu i Luaratit shkoi te vëllami i tij dhe i tha se ishte gati t’i bënte prokurën e pronësisë së tij në zyrat e Prevezës, duke i treguar jo vetëm situatën në të cilën ndodhej, por edhe besimin që kishte tek krishteri. Vëllami i krishterë e pranoi propozimin e Jakupit dhe dha besën së prona sido që të rridhnin ngjarjet do të kishte pronar të ligjshëm, pronarin e vërtetë. Rasti i dytë është ai i Jasin Sadikut. Ky kishte një kullotë të madhe në Margëlliç që njihej me emrin “Krakulla”. Jasini, në mes miqve të shumtë të krishterë e vlleh, zgjodhi për t’i bërë nga halli, pronësinë  e “Krakullës” një miku të vjetër. Ai që përzgjodhi Jasini ishte çelniku, vllahu Nikolla Mano. Ai njeri si për Jasinin ashtu dhe për të tjerët që e njihnin kishte një emër të mirë dhe një rreth të gjerë miqsh si në komunitetin mysliman ashtu dhe në atë të krishterë. Jasini ia besoi pronësinë e kullotës së tij, sipas dëshmive të një pjese të madhe të margëlliçiotëve, bashkëkohës të Jasinit, Nikolla Manos, kundrejt një qeraje të arsyeshme, për të cilën kishin mbetur të kënaqur të dyja palët. Nikolla Mano për vite me radhë i qëndroi korrekt marrëveshjes së bërë dhe miqësia vazhdonte të ishte mes tyre korrekte dhe e qëndrueshme. Por, më vonë, vllehu Nikolla Mano, e preu në besë mikun e tij të vjetër Jasin Sadikun, duke refuzuar t’i jepte qeranë e madje për të mos e njohur si pronar të ligjshëm.

Huazuar nga Gazeta Dita 

Shpronësimet dhe spastrimi etnik i Çamërisë

Një skenar i parapërgatitur dhe i mirë organizuar kundër çamëve e Çamërisë nis të zbatohet që vitin 1923. Spastrimi etnik e i dhunshëm që do të pasoj, paraprihet me shpronësimet e banorëve çamë autoktonë.
Një urdhër absurd për të larguar 75% të banorëve nga shtëpitë e pronat e tyre, detyron parinë çame të ngrenë zërin e protestë dhe të bëjnë apel për ndihmë. Por apeli i tyre, bie në ‘veshë të shurdhër’. Në këto kushte të rënda, çamët nisin të vetë organizohen… Por skenari i dhunshëm nuk mund të evitohet.
Në vazhdim, historiani Hajredin Isufi sjellë dokumente të arkivave të kohës dhe dëshmi për çamët e Çamërinë në këtë periudhë kritike.
 
 
SHPËRNGULJA E POPULLSISË ÇAME

Strategjia greke e spastrimit etnik të popullsisë autoktone çame nisi me shpronësimet. Shqiptarët e Çamërisë ishin shumë të lidhur me trojet e tyre dhe pronën. Në kuadrin e shkëmbimit, një numër shumë i kufizuar myslimanësh fanatikë, ndoshta, donin të largoheshin për në Turqi, ndërsa të tjerët, të detyruar, largoheshin të dëshpëruar. Marrëveshja për shkëmbim kishte synime të qarta; ishte e prerë. Edhe pala greke dhe ajo turke, në përbërjen e komisionit ishin të prirë t’u mbushnin mendjen myslimanëve shqiptarë (edhe pse ishin të bindur që nuk ishin turq) të përfshiheshin në shkëmbim dhe të niseshin drejt Turqisë. Komisioni turk evitonte kontaktet me rrethet patriotike të Çamërisë. Të vetmin aleat kishin një grusht klerikësh myslimanë. Çështja se cila pjesë e popullsisë mund të konsiderohej shqiptare i mundonte shumë autoritetet greke. Athina, së fundi, përcaktoi si kritere vendimtare: vendbanimin në Greqi, besimin mysliman, por, me kushtin absurd që çamët të deklaronin e të vërtetonin që vendlindjen e kishin në Shqipëri(Burimi: Mark Mazoer, “Selaniku…”, Vep. cit., f. 449.). Ishin absurditet kërkesa të tilla për komunitetin çam, pasi çamët ishin autoktonë në trojet e tyre në Çamëri. Qeveria greke kishte lëshuar një urdhëresë për shqiptarët myslimanë për të liruar 75% të sipërfaqes së banesave të tyre, në mënyrë që aty të vendoseshin refugjatët grekë të sjellë nga Turqia.(Burimi: AQSH, F.251, 1924, dos. 81, K. Naska, “Dokumente…”, Vep. Cit. f. 124-125).


REZISTENCA ÇAME

Përballë kësaj mase shtrënguese, një përfaqësi e popullsisë së Çamërisë, mes tyre dhe disa figura nga paria e Margëlliçit shkuan në Athinë më 20 tetor 1923 dhe i dorëzuan gjeneral De Lares, kryetarit të komisionit miks, një peticion(Burimi: Ai i sipërcituar). Në të, veç të tjerash, i vinin në dukje se autoritetet greke në Çamëri kishin planifikuar dëbimin e popullsisë çame, duke i parashtruar deri në hollësi masat që kishte ndërmarrë Athina. “Tellalli dhe afishet e ngjitura në mure kanë njoftuar se të gjithë myslimanët do të dërgohen në Azi, pa veçuar që elementi shqiptar është mbajtur jashtë kësaj mase. E drejta e votës për zgjedhjet e ardhshme legjislative është hequr për ne, çka do të thotë se ne nuk na konsideroni më si qytetarë të Greqisë”. Dhe vazhdonte më tej: “Është dhënë urdhër që të lirohen 75% të shtëpive të myslimanëve për të vendosur refugjatët, kurse elementi i krishterë nuk ka dhënë as çerekun e këtyre banesave. Pasi u sekuestruan shtëpitë familjet tona mbetën në rrugë, me gjithë afrimin e dimrit. Shqiptarët myslimanë që prej shumë vitesh nuk e kanë të drejtën të shesin pasurinë e paluajtshme dhe ai që do të guxonte të shiste një pulë, një qilim apo një stoli të vjetër, për të plotësuar nevojat e familjes se vet, do të rrezikohej të merrte dënim. Fermerët ose qiramarrësit e një godine që u përket shqiptarëve kanë marrë urdhër të derdhin në arkën e shtetit shumën e kontratës dhe jo t’ia japin pronarit të vërtetë”.


PETICIONI ME KËRKESAT E ÇAMËVE

Peticioni kërkonte që kryetari i Komisionit miks të ndërhynte në emër të drejtësisë dhe të të drejtave të popullsisë çame që të gëzonte dhe ajo të drejtat si gjithë qytetarët e tjerë grekë.
Të dhëna burimore se kush janë firmëtarët e këtij peticioni nuk kemi, pasi emrat mungojnë në dokument. Nga dëshmi të besueshme kemi arritur të evidentojmë se firmëtarët e parisë së Margëlliçit kanë qenë gjashtë vetë: Abdi Rojba, Zija Kasemi, Haxhi Braho, Jasin Sadiku, Mehmet Buzi dhe Adem Efendiu, myftiu. Vetëm pak kohë pas dërgimit të atij peticioni, komandanti i postëkomandës së Margëlliçit, figurat që njiheshin si kundërshtarë të planeve greke i akuzoi për organizimin e një komploti të paqenë dhe nisi arrestimet. Abdi Rojba, Zija Kasemi, Haxhi Braho, Mehmet Buzi dhe Adem Efendiu, katër firmëtarët e peticionit, iu dorëzuan gjeneral De Lares. Të arrestuarit i dërguan në burgun e Janinës dhe pritej të dilnin në gjyq. Lirimi i tyre u bë falë ndërhyrjes së deputetëve grekë të Prevezës që kishin miqësi me ta dhe gëzonin dhe mbështetjen e tyre në fushatat elektorale.


KONTRIBUTI I JASIN SADIKUT

Jasin Sadiku në këtë kohë ishte bërë një zë i fuqishëm në radhët e rretheve patriotike në Margëlliç e rrethinat e tij. Ai konsiderohej si përfaqësuesi dhe drejtuesi kryesor i parisë së Margëlliçit në mbrojtje të të drejtave të shqiptarëve. Në Çamëri jeta e shqiptarëve ishte plot frikë. Ata jetonin plot ankth, brenga dhe pasiguri. Ndoshta, kjo e bënte përfaqësuesin e parisë së Margëlliçit më të vendosur e më të fortë në rrugën e idealeve të tij patriotike. Si bashkëqytetarët e tij, Jasini ishte shumë i lidhur me tokën e tij amtare, me historinë e traditat patriotike të Margëlliçit. Kjo frymëzonte tek ai dhe bashkëpunëtorët e tij kurajën e mosnënshtrimin ndaj së keqes. Jasin Sadiku ishte në ballë të rretheve patriotike dhe, si mund të ndodhte ndryshe e të largohej ai nga një përpjekje e tillë kur shihte para syve të tij se si grabiteshin pasuritë e shqiptarëve, si arrestoheshin bashkëqytetarët e tij, pa ditur pse burgoseshin! Sadikun e brengoste fati i hidhur i bashkëqytetarëve të tij, që e jetonin jetën me frikë dhe ishin nën kanosjet e vazhdueshme të bandave greke dhe të administratës vendore. Shpërngulja e dhunshme e popullsisë çame drejt një vendi të huaj për nga identiteti, gjuha dhe zakonet ishte një epidemi e vërtetë, dhe kalonte nga një vesh në tjetrin në çdo familje margëlliçiote. Jasini e përjetonte me dhimbje të thellë atë situatë dramatike dhe, siç do ta shohim në vazhdim, me kurajën që e karakterizonte ngriti zërin e protestës në instancat më të larta të qeverisë greke dhe të Lidhjes së Kombeve.


GENOCIDI GREK

Nga një informacion që vinte nga Greqia viheshin në pah masat shtrënguese që kishte marrë qeveria greke ndaj shqiptarëve të Epirit për të lënë vatrat e tyre. Dokumenti në fjalë vinte në dukje këto forma shtrënguese: “Në muajin shtator 1923, autoritetet e distriktit të Margëlliçit ndëshkuan një mënyrë çnjerëzore elementin shqiptar. Në krye të kësaj ekspedite ndëshkimore ishte postëkomandanti i Margëlliçit, kretasi Jani dhe bashkëqytetari i tij, xhandari Manolis. Rrahjet dhe torturat ndaj shqiptarëve postëkomandanti i filloi në fshatin Arpicë. Aty Janis dhe xhandari që e shoqëronte rrahën në mënyrë çnjerëzore: Omer Haxhi Veliun, Xhemal Beqirin, imam Mullah Besimin e shumë fshatarë të tjerë të fshatit. Ata u rrahën publikisht dhe më pas u arrestuan dhe u dërguan në burgun e Margëlliçit ku u mbajtën për dhjetë ditë e më pas u dërguan në Prevezë e pastaj në Janinë bashkë me 35 shqiptarë të tjerë.(Burimi: K. Naska, “Dokumente.”, Vep. Cit. f. 407-408; AQSH, F. 251, 1924, f.210-212). Të njëjtin fat pësuan në Margëlliç: Myftiu Adem Haxhi Abazi, Ahmet Aga Kasemi, Haxhi Braho, Ibrahim Rojba, Ibrahim Mullahu etj. Një pjesë e mirë e parisë së Margëlliçit me Jasin Sadikun në krye shpëtoi falë ndihmës që iu dha nga prifti i Margëlliçit, një mik e dashamirës i margëlliçiotëve, i cili kishte dhe lidhje gjaku me dy tri familje të qytetit. Ai sapo kishte mësuar veprimet e dhunshme të postëkomandantit në Arpicë, lajmëroi Jasinin dhe çdo njeri që gjeti nga paria e qytetit, që të largoheshin nga Margëlliçi. Edhe në fshatin Mazrrek u ushtrua dhunë ndaj shqiptarëve. Cen Veliun, banor të atij fshati, xhandarët pasi e torturuan e detyruan të ulej mbi një prush zjarr të madh. Ndërkohë bashkëfshatarin e tij, Saqe Meto, postëkomandanti Jani i vuri shkelmin në gjoks dhe më pas e vari nga këmbët në një pemë. Reprezaljet vazhduan: Familjet (gratë dhe fëmijët) e Mulla Musait, të Sako Metos, të Mato Osmanit etj, i burgosën për 24 orë në burgun e Margëlliçit.
Nga dëshmitë që kemi, mësojmë se Jasin Sadiku, nëpërmjet mikut të tij, deputetit grek nga Preveza, Kavini, nisi ankimet në shumë drejtime: në Komandën e Përgjithshme të xhandarmërisë në Janinë, tek prefekti i Prevezës, si dhe tek Lidhja e Kombeve. Kjo bëri që koloneli Aleksandër Sjeaks, komandant i përgjithshëm i xhandarmërisë njohu si fajtor Janin, të cilin e shkarkoi nga detyra e post komandantit, por në fakt ai mbeti në Margëlliç me detyrë dhe vazhdoi të terrorizonte shqiptarët. Si pasojë e keqtrajtimeve shumë fshatra u boshatisën. Gjithashtu, një arsye tjetër ishin dhe kërkesat e vazhdueshme që iu bënin xhandarët shqiptarëve për shpërblime të majme kundrejt mos arrestimit, pasi, sipas tyre, ata ishin të lidhur me Shqipërinë.


VIKTIMAT E ANADOLLIT…

Refugjatët grekë ishin viktimat e politikës së Megali Idesë. Ata nuk ishin një grup homogjen dhe e vetmja gjë që i bashkonte ishin vuajtjet dhe përndjekjet. Ata vinin nga vendet bregdetare, nga skelat kryesore dhe nga zonat e thella të Turqisë. Ishin të profesioneve të ndryshme: zejtarë, blegtorë, bujq, tregtarë, mjeshtër ndërtimi, gurgdhendës etj. Një pjesë e madhe e tyre kur u vendosën në Çamëri e në viset e tjera të Greqisë e kishin të vështirë të përshtateshin e të krijonin kushte për të jetuar. Ata erdhën në një vend të huaj, që nuk njihnin as gjuhën, as doket e zakonet. Madje ata e kishin të vështirë të komunikonin edhe me grekët, pasi dinin të flisnin vetëm turqisht e asnjë gjuhë tjetër. Të dy palët ishin të huaj, përveç fesë që e kishin të përbashkët. Refugjatët grekë vinin nga një vend, që të drejtat e tyre nuk ishin respektuar në krahasim me shtetasit e tjerë. Në Çamëri ata gjetën një komunitet ku shteti grek ushtronte një terror të egër, pothuaj të njëjtë si ai që ata kishin përjetuar në shtetin turk. Për ta ishte njerëzore të krijonin marrëdhënie të mira me banorët e fshatrave myslimane, ku shteti grek kishte vendosur t’i sistemonte dhe ku u mungonte çdo gjë, përfshirë dhe ushqimin e ditës. Refugjatët grekë në vend që të krijonin mirëkuptimin dhe zgjidhjen me arsye të një pjesë të nevojave të tyre, u kthyen në autorë të frikshëm krimesh. Ata fillimisht u caktuan nga administrata vendore greke të strehoheshin në shtëpitë e myslimanëve shqiptarë. Numri më i madh i tyre u caktua në Margëlliç. Kështu, për shembull, fshati i Arpicës nga 400 shtëpi që kishte, në 200 prej tyre ishin vendosur refugjatë. Myslimanët që iu ishin zënë shtëpitë u grumbulluan në 50 banesa, ku i shtrëngonte një jetë e tmerrshme dhe e padurueshme. Postëkomandanti i Margëlliçit urdhëroi shqiptarët e Arpicës që refugjatët t’i mbanin dhe me ushqime për muaj të tërë.


KONFLIKTE NGA TË SHPËRNGULURIT GREKË

Sikur të mos mjaftonin të gjitha këto shqetësime për shqiptarët, refugjatët u kthyen në burim konfliktesh. Ata përdorën dhunën e presionet kundër shqiptarëve që i mbanin me bukë e strehim, pasi menduan se në fshatrat e qytetet ku ishin strehuar, u bënë zot të  vendit e të pasurive të tjetërkujt. Të emigruarit nga Azia e Vogël të ndihmuar edhe nga postëkomanda dhe administratorët lokalë, zinin prita për të vrarë shqiptarët myslimanë në pabesi. Një ndër viktimat që u bë pre e këtyre sulmeve ishte Adem Shehri nga Shenica e Margëlliçit. Kur po kthehej në shtëpi, ai ndeshi në një pritë të përgatitur nga refugjatët, ku dhe mbeti i vrarë. Autoritetet greke në vend që të merrnin masa e të vendosnin rregull dhe qetësi, ankesave të shqiptarëve çamë u përgjigjeshin se zgjidhja e vetme ishte të iknin në Turqi, duke u justifikuar se qeveria greke nuk kishte mjete të frenonte refugjatët. Kjo nënkuptonte një paralajmërim për shqiptarët se refugjatëve nuk ua ndalte kush dorën. Lajmet që vinin nga Çamëria ishin tronditëse. Atje përjetohej një dramë e vërtetë. Në një raport që dërgonte zëvendës prefekti i Gjirokastrës Hil Mosi, Ministrisë së Punëve të Brendshme në Tiranë, më 28 nëntor 1924, shkruhej: “Refugjatët grekë, me qëllim që të nxirrnin çamët nga shtëpitë e tyre, hynin dhe rrihnin deri edhe fëmijët. Të rriturit të mbuluar me gjak, iu drejtuan autoriteteve lokale,por ishin rrahur edhe atje dhe nga autoritetet ishin pas kësaj ishin porositur që refugjatëve t’u jepnin të hanin dhe të pinin. Refugjatët ishin të armatosur me qëllim që të grabisnin shtëpitë”. (Burimi: K. Naska, “Dokumente…”, Vep. Cit. f. 495; AQSH, F. 251, 1924, dos. 119, f.210). Të gjitha këto masa, përfundonte raporti, bëheshin për të detyruar shqiptarët në Çamëri të linin atdheun e tyre. Siç shihet në Çamëri ushqehej një frymë antishqiptare.


SITUATË KRITIKE PËR ÇAMËT

Brutaliteti ndaj shqiptarëve jo vetëm që nuk ndërpritej, po bëhej më i thellë dhe shtrëngimet merrnin dhe karakter etnik e fetar. Çamër nëpër shtëpitë e tyre, rrinin me zemër të ngrirë e të pasigurt. Paria e Margëlliçit, duke parë se nuk kishin asnjë mbrojtje për të lehtësuar sado pak vuajtjet e tyre, menduan t’i drejtoheshin legatës shqiptare në Athinë, të cilën gjykonin se do ta ngrinte zërin e saj pranë qeverisë greke për të ndaluar veprimet e dhunshme në Çamëri. Në parashtresën e parisë së Margëlliçit thuhej: “Në 27 tetor 1924 në fshatin Luarat të Margëlliçit, fshat 15 minuta larg qytetit, muhaxhirët që gjendeshin aty rrahën keqas më tepër se 15-20 myslimanë të atij fshati pa asnjë shkak, vetëm e vetëm se banorët myslimanë të fshatit nuk lejuan të ndërhynin në pasuritë e tyre e tentuan të prisnin ullinjtë e pemët e tjera.  (Burimi: K. Naska, “Dokumente…”, Vep. Cit. dok. 205, f. 246-247). Në peticion vihej në dukje se dukuri të tilla kishin ndodhur edhe në fshatrat e tjera të kazasë së Margëlliçit, si në fshatrat: Vrastov, Kurtes, Mazrrek, Smokovinë e më tej. Peticioni përfundonte me lutjen që legata shqiptare në Athinë të ndërhynte pranë qeverisë greke për të ndërprerë veprimet e dhunshme. Firmëtarët e peticionit nga Margëlliçi ishin: Haxhi Braho, Mehmet Buzi, Tahir Mete, Abdi Rojba, Osman Husa, Qazim Rusi, Haxhi Kollovi, Osman Çapari, Abaz Saliu, Xhavit Husa, Damin Mete dhe Damin Muhameti, këta dy të fundit nga fshati Mazërrek. Në Luarat të Margëlliçit përhapeshin lajme se refugjatët grekë nën mbrojtjen e administratës kishin zaptuar kullotat e fshatit dhe fshatarët që kundërshtonin, pasi rriheshin arrestoheshin[1]. Shqiptarët në Çamëri krahas dhunës dhe terrorit që ushtronin bandat dhe forcat greke, përballeshin dhe me krime për jetën nga segmente të caktuara nga radhët e refugjatëve grekë. Burimet e kohës bëjnë të ditur se në mëngjesin e 26 qershorit 1923, myslimanët shqiptarë të Prevezës: Emin Mysliu, Ali Rizai etj. kishin gjetur poshtë dyerve të dyqaneve fletushka kërcënuese për jetën.


MEDIA PËR MASAKRAT MBI ÇAMËRINË

Shtypi shqiptar publikonte pareshtur informacione dhe ngjarje shqetësuese nga Çamëria. “Gazeta e Korçës” e datës 24 gusht 1923 njoftonte lexuesit e saj se në të gjithë Çamërinë grekët organizojnë vrasje të njerëzve të pafajshëm me qëllim që t’i detyrojnë ata të largohen. Pështjellimet e dhunës në Çamëri ishin të tmerrshme. Çamët ishin të shqetësuar për sa kohë si bandat ashtu dhe refugjatët grekë vepronin pa asnjë pengesë. Në një promemorie që i dërgonte legata shqiptare në Athinë mbi gjendjen e shqiptarëve në Epir, më 17 shkurt 1925, Komisionit miks në Stamboll, ndër të tjera vinte në dukje se: më 25 janar 1925 disa refugjatë grekë të sistemuar në shtëpitë e shqiptarëve, duke shkuar nga Margëlliçi në Arpicë takuan të riun Damin Haruni, 14 vjeçar, i biri i Mamo Harunit, që po ruante dhentë. Refugjatët deshën t’i merrnin pallton që mbante veshur Damini. Vëllezërit Velo dhe kushërinjtë e Harunit i shkuan menjëherë në ndihmë 14 vjeçarit, u përleshën me refugjatët dhe e shpëtuan. Refugjatët u ankuan pranë autoriteteve të Margëlliçit për këtë. Dy vëllezërit Velo u arrestuan dhe në fillim u dërguan në Prevezë, pastaj në Janinë. Ata u mbajtën të arrestuar për 35 ditë dhe më pas u lëshuan. Asnjë nga refugjatët agresorë nuk u dënua, qoftë edhe për t’u marrë në pyetje. Nga dhuna e presionet e refugjatëve vuanin gjithë fshatrat, por në veçanti: Mazerreku, Arpica, Luarati e Kurtesi. Ankesat nga Çamëria si dhe protestat e qeverisë shqiptare në Lidhjen e Kombeve kishin bërë që në maj të vitit 1924 të nisej drejt Prevezës Komisioni miks, për të kontaktuar me shqiptarët dhe për të njohur nga afër kërkesat dhe ankesat e tyre. Për shkak të pengesave që kishte krijuar qeveria greke me anën e xhandarmërisë, kontakti i shqiptarëve të Çamërisë me Komisionin bëhej i vështirë dhe gati i pamundur.

Huazuar nga Gazeta Dita
 

Çamët në mbrojtje të gjuhës dhe identitetit

përballë shtetit e klerit grek

Sulmi shtetëror mbi gjuhën shqipe, shoqëruar me pengesa ligjore e ndëshkime, ishte pjesë e skenarit të shtetit helen për nënshtrimin dhe asimilimin e popullsisë çame në trojet e tyre autoktone shqiptare. Në këtë skenar që do të kurorëzohej në fund me gjenocid e shpërngulje masive, u përfshi dhe kleri vendas. Por përballë këtij sulmi, çamët e ruajtën me fanatizëm gjuhën e tyre të nënës, zakonet e traditat e të parëve.
Në vazhdim, historiani Hajredin Isufi sjellë dokumente e dëshmi të përpjekjeve heroike të banorëve të Çamërisë për ruajtjen e gjuhës shqipe, pavarësisht kostos që mbajtën mbi supe.



GJUHA 

Çamërishtja ruan një ndër të folmet periferike të toskërishtes jugore, një gjendje të hershme të gjuhës shqipe. Ajo bën pjesë në të folmen periferike të toskërishtes jugore. Çamërishtja është pjesë e pandarë e truallit gjuhësor kompakt të shqipes, që ruan akoma deri në ditët tona, format origjinale të grupeve kl, gl. (klumësht, klishë, kleshe, klaj, gluhë, glisht, gluhë, i glatë, glemb, etj). Çamërishtja, si një nga të folmet e gjuhës shqipe, është mbizotëruese në të gjithë hapësirën çame dhe ruan dëshmi me vlerë për autoktoninë e shqiptarëve në viset e Çamërisë. Këtë dukuri absolute e kanë vërejtur dhe kanë qenë të detyruar ta pranojnë edhe kategoria e atyre studiuesve, që nuk kanë qenë dashamirës të shqiptarëve. Kështu p.sh. Pukëvili shkruan në fillim të shekullit XIX: “Si është e mundur të jetë shuar raca greke në Thesproti dhe Kaoni, ku shqiptarët shihen që janë vendas.(Burimi: Pouqueville, Voyage…, vep. epërm., vëll. 2, f.103. Pukëvili në këtë rast flet për shqiptarët jo vetëm muhamedanë, por edhe të krishterë: “Banorët e fshatrave në të djathtë të Thjamit që kam numëruar nga Sarkovica, shkruan ai, janë shqiptarë të krishterë të gjuhës çame”.(Po aty).


DËSHMI TË HISTORIANËVE 

Në vitin 1880, në kohën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, studiuesi anglez Valentino Chirol (Çajrëll), bëri një vizitë të gjatë nëpër fshatrat e qytetet e Çamërisë. Në veprën e tij ai ka përshkruar edhe mbresat që i kishte lënë e folmja e çamërishtes. Ai lidhur me këtë shkruan: “Në hapësirën e Çamërisë, që shtrihet nëpërmjet detit Jon e lumit Kalama, nga njëra anë dhe ujërave të Vuvos nga ana tjetër, e që formojnë një trekëndësh të brendshëm, është një gjuhë e pastër shqipe”.(Burimi: Valentine Chirol, Tëixt Greec and turk Joçings duringa journey through Thesali Macedonia and Epirus, in the Crutumu of 1880, London MDCCC, LXXXl). Po ky autor vijon më tej të tregojë se banorët e këtij vendi janë puro çamë, një emër që rrjedh thjeshtë nga emërtimi i vjetër i lumit Kalama-the Thiames- prej nga vjen prejardhja e fisit shqiptar të çamëve, që është një nëndarje e Toskërisë. Ata janë vendosur këtu që në kohë që s’mbahen mend.(Po aty). Njoftimeve të pasura që përmban vepra e Çajrëllit, u shtohen edhe pohimet e gjeografit greko-epiriot A.Psalidha. Në “Gjeografinë” e vet të shkruar në çerekun e parë të shekulit XIX, ai e konsideron Epirin deri në gjirin e Artës (Ambrakisë) një tokë shqiptare, ku flitej gjuha shqipe. (Burimi: A.Psalidha, në: “Geographia Albanias kai Epireou”, Janinë 1964, f.49.). Po sjellim shembuj të tjerë: Historiani rumun, Kostandin Burileano, i shoqëruar nga profesori italian, Antonio Baldaci, në vitin 1906 bënë një udhëtim nëpër viset e Çamërisë dhe arritën deri në periferi të fshatrave të Janinës. Qëllimi i rumunit në këtë udhëtim ishte studimor. Ai hulumtonte se sa ishte e pranishme në hapësirën çame elementi i popullsisë baritore vllahe. Burileano mendonte se në mungesë të burimeve dokumentare, do të siguronte informacion rreth objektil të temës së tij nga kontaktet me banorët vendas çamë. Kjo e shtyu studiuesin rumun që të kalonte bashkë me profesorin italian fshat më fshat e stan më stan. Ata ndryshe nga parashikimet e tyre, hasën në vështirësi serioze në komunikimin me banorët vendas, qofshin këta myslimanë apo të krishterë. Dy të huajt nuk arrinin të komunikonin as në gjuhën greke, as në gjuhën rumune e as në gjuhën italiane. Çdo banor çam, të cilit i flitej në njërën nga këto gjuhë, ngrinte supet, rrudhte buzët dhe nuk jepte asnjë përgjigje. Të huajt mbetën të shtangur përballë kësaj dukurie. Këtë befasi, që Burileano vuri re në Çamëri, e shprehu me këto fjalë në veprën e tij: “Mbeta memec se nuk gjeta asnjë njeri të fliste gjuhë tjetër, veç shqipes”.(Burimi i cituar më lart). Autori rumun e ka vizituar për qëllime studimi këtë krahinë, prandaj njoftimet e tij duhen konsideruar të sakta.


HISTORIANËT GREK PËR ÇAMËRINË 

Edhe “Enciklopedia e madhe greke” pohon se banorët e Çamërisë flasin shqip, por me një shqipe që ka një dialekt të veçantË.(Burimi: “Megale Ellenike Encyklopedia”, Vëll.XXIII, 1933). Një ide të njëjtë për të folmen shqip të popullsisë së Çamërisë, ka edhe historiani grek Jani Kordhato, në veprën e tij disavëllimëshe. Ai, kur bën fjalë për të folmen e suliotëve të krishterë, thotë: “Suliotët ishin të krishterë nga raca e çamëve dhe nuk e dinin fare greqishten. Ata, kur donin të këmbenin korrespondencë me Ali Pashën dhe me parinë helene, u drejtoheshin shkruesve që dinin të shkruanin e ta lexonin greqishten”. Dhe për ta ilustruar mendimin e vet, autori shkruan: “Marko Boçari, kapedani i Sulit, filloi të mësonte greqisht në vitin 1809 në Korfuz dhe aty hartoi edhe një fjalor greqisht-shqip”. (Burimi:Jani Kordhatos, Historia e Greqisë, vëll.9, f. 405). Në lidhje me ato që shqyrtuam më sipër, e shohim me vend të përmendim sa për ilustrim edhe disa burime të tjera historike: P.A. Sallabanda ka shkruar: “Burrat e parë të Sulit ishin racë shqiptare”. Udhëtari francez, Zhak Puzhad ve në dukje: “Suliotët flasin vetëm shqip. Shqipja është gjuha e tyre dhe ata e quajnë veten shqiptarë. Edhe Mendelson Bartoldi, pohon: “Suliotët janë pasardhës të krishterë nga kombësia çame”.(Burimi: P.A. Psalidha, To Souli, vep. E përm., Athinë, 1880, f. 411). Paradoksal, krejt i pavërtetë, është pohimi i studiuesit grek Lambros Baliçiotis se suliotët na paskan qenë greqishtfolës. Madje ky autor të folmen shqipe në Çamëri e kufizon nga Konispoli në Filat, vazhdon deri në qytetin e Paramithisë, e shtrin atë në të gjithë pjesën e brendshme të Çamërisë, duke përjashtuar nga e folmja e shqipes “grekofonët historikë të Pargës” dhe “grekofonët e Sulit”. Në vijim autori sjell “të dhëna statistikore” për Epirin, përfshirë këtu edhe Çamërinë, e sipas tij, popullsia e Epirit nuk i kalonte 50.000 banorë dhe se popullsia myslimane shqiptare në Çamëri, sipas tij, në vitin 1920 ishte 21.000 banorë që flisnin gjuhën shqipe, si dhe 4200 myslimanë në periferi të Janinës e të Prevezës, që gjuhë amtare kishin greqishten.

Autori i këtyre pohimeve, që na i servir si “fakte”, me sa duket nuk i njeh bashkë kombasit e tij grekë, që janë marrë me studime në këtë fushë e që janë më realistë, si në problemin e statistikave të popullsisë shqiptare, ashtu edhe në shtrirjen e të folmes së gjuhës shqipe në atë krahinë. Njeri prej tyre, P. Aravantinos në veprën e ti(P. Aravantinos, Chronographia tes Epiroi, tom. 11)  na sjell njoftime të hollësishme për strukturën etnike dhe fetare të popullsisë së vilajetit të Janinës, ku bënte pjesë edhe Epiri historik. Këtu janë renditur të gjitha vendbanimet e vilajetit të Janinës të ndara në kaza, fshat ose qytet, numri i shtëpive, fenë e banorëve dhe gjuhën që flitej prej tyre…


PAVDEKSIA E GJUHËS NË KËNGË 

Deri në ditët tona në More dhe në Greqinë e Veriut është ruajtur një këngë shqipe, ku midis të tjerash thuhet: Kjo gluha arbërishte/ është gluhe trimërishte/ E flit Navarko Miauli/ Boçari dhe gjithë Suli.

Dhe për ta përfunduar çështjen e të folurit të gjuhës shqipe nga shqiptarët në Epir, përfshirë edhe Çamërinë, po sjellim një dëshmi të kryeministrit grek Venixellosit. Ai duke qenë kryetari i delegacionit grek në Konferencën e Paqes në Paris në vitin 1919, nën presionin e fortë të rretheve patriotike shqiptare dhe të delegacionit shqiptar, me dashje ose pa dashje, u detyrua të deklaronte më 24 shkurt 1919 përpara Kryetarit të Konferencës së Paqes se në qeverinë e përkohshme që ai pat krijuar në Selanik, ishin gjenerali Danglis dhe admirali Kunderjoti, që të dy me origjinë shqiptare. E më pas deklaroi se Kunderjoti “përdorte gjuhën shqipe kur shkonte tek e ëma, sepse kjo flet vetëm shqip”.(Burimi: A. Puto, Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare pas Luftës I Botërore, Vëll. III, Tiranë, 2001, f. 143).
Konkluzioni që del nga kjo deklaratë e kryeministrit grek, nuk kërkon shumë komente për të treguar sesa pa baza janë përpjekjet e qarqeve shoviniste greke, për t’i konsideruar ortodoksët shqiptarë helenë.


SULMI GREK MBI GJUHËN SHQIPE 

Qeveria greke bëri shumë përpjekje për të penguar gjuhën e shkollën shqipe në Çamëri. Përpjekjet e rretheve patriotike çame për të hapur klube patriotike dhe shkolla shqipe, qeveria greke i pa si një rrezik serioz, që i kanosej Greqisë nga ana e shqiptarëve. Qarqet shoviniste greke në këtë kohë, deklaronin hapur se për shkrimin e gjuhës shqipe duhej përdorur alfabeti i greqishtes, që kishte shkruar veprat Homeri i madh. Reaksioni grek shkonte edhe më tej, duke deklaruar se shqipja nuk ishte tjetër veçse një dialekt i gjuhës greke.(Burimi: Gazeta “Shqiptari” nr. 49, datë 31 gusht 1899, gazeta “Drita”, Sofje, nr. 38, datë 5 dhe 18 gusht 1904). Kleri ortodoks grek mohonte krejtësisht kombin shqiptar dhe gjuhën shqipe, duke propaganduar se të gjithë ortodoksët janë helenë, se gjuha shqipe s’është gjuhë e Perëndisë, është e mallkuar nga Zot.(Burimi: Gazeta “Drita”, Sofje, nr. 15, gusht 1902). Athina , ashtu siç kishte vepruar në shek. XIX kundër gjuhës shqipe tek arvanitasit në Peloponez, në të gjithë Salaminën, në një zonë të Egrinës si dhe tek shqiptarët që ishin në Laoni, Vardhasi, në fushën Elios etj, ndërmori një sulm frontal edhe kundër ortodoksëve shqiptarë, që flisnin gjuhën amtare shqipe në Çamëri për ti detyruar të flisnin greqisht dhe të deklaroheshin helenë. Qeveria greke, në bashkëpunim me Patriarkanën e Stambollit, në fshatrat ortodokse në Çamëri si dhe në fshatrat laramane (të përziera), kishte filluar të hapte shkolla greke qysh në vitin 1850. Në fshatin Grikohor, një fshat i madh me 150 familje të përziera, myslimane e të krishtera dhe ku në të dy besimet, shkruan Zotos Mollossos, flitej vetëm gjuha shqipe, në çerekun e fundit të shekullit XIX, u hap një shkollë greke, e cila po i helenizonte ortodoksët. (Burimi: Z. Mollossos, Dhromologon, Tom 4).


QEVERIA MBYLL SHKOLLAT SHQIPE 

Pas vitit 1881 qeveria greke u përqendrua në një veprimtari propagandistike në gjirin e popullsisë shqiptare të Shqipërisë së Poshtme, që synonte në rradhë të parë të çrrënjoste shqiptarizmin në atë trevë dhe të mbillte urrejtjen dhe përçarjen midis vetë shqiptarëve të krishterë e myslimanë. Në pararojë të kësaj veprimtarie vazhduan të qëndrojnë si gjithmonë kisha dhe shkolla greke, të cilave pushteti osman dhe vetë sulltani i kishte siguruar status të veçantë.

Edhe shtypi grek në këtë kohë villte vrer kundër shkollës shqipe. Gazeta greke “Ipiros”, në një nga numrat e saj, shkruante: “Epirotët që flasin pa përjashtim gjuhën greke, nuk mund të lejojnë futjen në shkollat e tyre të gjuhës shqipe me alfabetin shqiptar”. Zyrtarët e Athinës e shihnin me shqetësim faktin, që siç shpreheshin ata: “Gratë dhe fëmijët e fshatrave ortodokse shqiptare në Çamëri flisnin vetëm shqip”. Frekuentimi i shkollave shqipe që ishin hapur pas vitit 1909 në shumë qendra e fshatra çame, si dhe mësimi në to i ortodoksëve shqiptarë, e shtyu Athinën të dendësonte punën për të minuar hapjen e shkollave shqipe dhe për të hapur kudo shkolla greke. Greqia kërkonte me ngulm që shkollat e saj të ndiqeshin në radhë të parë nga vajzat, nënat e ardhshme, nga të cilat do të varej shartimi i gjuhës greke tek elementi shqiptar ortodoks i Çamërisë. Në këtë drejtim u shqua veçanërisht kleri grek, i cili u bë zëdhënës më i besuar i politikës greke për helenizimin e trojeve shqiptare dhe aneksimin më vonë të tyre. Kështu, p.sh. mitropoliti i Paramithisë, Neofiti, në një raport zyrtar të datës 27 korrik 1909 mbi gjendjen e shkollave nën juridiksionin e mitropolisë së tij në fshatrat e krishtera, ngulte këmbë që “të mos dërgoheshin mësues shqipfolës në fshatrat e mitropolisë së tij ku flitej shqip, se ata nuk mund të kontribuonin në mësimin e gjuhës greke, siç është qëllimi i çdo shkolle”.(Burimi: V. Krapsites, I istoria tes Paramithias, vep. f. 94).


KLERI GREK KUNDËR ÇAMËVE 

Mitropoliti Neofiti u angazhua me zell të madh për hapjen e arsimit grek tek popullsia shqiptare në fshatrat e Frarit, Paramithisë, Margëlliçit, veçanërisht tek vajzat. Arsyen e kësaj përzgjedhjeje e shpjegon vetë ai në një letër të datës 2 shtator 1909, kur sapo qe emëruar mitropolit, ku i porosiste shqiptarët e krishterë të juridiksionit të tij f i dërgonin vajzat e tyre në shkollat greke. “Në këtë mënyrë këto vajza, që nesër do të jenë nëna, do të kontribuojnë që gjuha greke të futet edhe në familje”, sqaronte me cinizëm mitropoliti grek. (Burimi: V. Krapsites, I istoria tes Paramithias, vep. f. 94). Priftërinjtë grekë shkonin nëpër fshatra ku flitej vetëm gjuha shqipe e u lexonin të krishterëve shqipfolës liturgjinë dhe lutjet greqisht48. Ortodoksët, nën Patrikanën greke, konsideroheshin si pionierë të kulturës, ndërsa myslimanët shqiptarë si turq të egër49.

Feja nisi të mbjellë përçarje midis dy komuniteteve . Misionarë të kësaj fushate u bënë klerikët dhe kishat. Në Çamëri midis myslimanëve dhe të krishterëve synohej të krijohej një hendek i madh. Sharjet, fyerjet, shpifjet nga ana e propagandës greke ishin poshtëruese dhe shumë prej tyre popullarizoheshin e bëheshin publike në gazetat e botimet greke. Grekët predikonin se “myslimani sa kohë është gjallë, mban erë turku dhe kur vdes nuk kalbet në varrin e tij, por ngjallet e bëhet derr… Ai i krishterë që merr grua një myslimane, kisha i mohon vajin që e ka kunguar prifti gjatë pagëzimit dhe gruaja e martuar me mysliman kudo që shkon gjatë gjithë jetës së saj, do të mbajë njollën e turpit”.(Burimi: V. Krapsites…, vepra e sipërpërmendur).

Kjo urrejtje patologjike kundër shqiptarëve e shtyu Athinën që të koordinonte veprimet me xhonturqit kundër shkollës e gjuhës shqipe dhe Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Çdo përpjekje që bënin shqiptarët për hapje shkollash e klubesh, për sigurimin e librave shqip, qarqet shoviniste greke i propagandonin pranë zyrtarëve të lartë të vilajetit në Janinë “si përpjekje të shqiptarëve për një Shqipëri të Madhe”, në të cilën do të përfshihej krejt vilajeti i Janinës deri në Prevezë.(Burimi: E.Nikollaidhu, Alvaniqi qinisisto vilajeti Janinou qe i simvoli telezmou stin anaptiksi, tis (1908-1912), Janinë 1964, faqe 25-26). Kreu i lartë grek në Janinë villte vrerë kundër shqiptarëve në përpjekjet e tyre për të realizuar ato të drejta që i lejonte kushtetuta xhonturke e vitit 1908, duke i fryrë çdo vit në vesh edhe komiteteve xhonturke se shqiptarët kanë për qëllim të shkëputen nga Perandoria Osmane.Mitropoliti grek në Athinë akuzat ndaj shqiptarëve ia bëri prezent edhe Portës së Lartë në Stamboll. Ai për ta bindur Portën e Lartë se ishte një mik i saj besnik dhe se do të luftonte çdo orvajtje që do të dëmtonte Perandorinë Osmane, i deklaroi Portës dhe Valiut të Janinës se ai do të mbante anën e Portës, duke u bashkuar me xhonturqit kundër shqiptarëve.Siç shihet, Athina dhe Stambolli, u bënë dy aleate kundër Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Kleri grek, duke luftuar kundër shkollës shqipe në Çamëri, u mohonte ortodoksëve shqiptarë kombësinë, kur dihej se në 90 për qind e ortodoksëve të kazasë së Filatit, Paramithisë dhe Margëlliçit flisnin shqip në familje. Kisha dhe propaganda greke bënte presion jo vetëm që të mos shkonin në shkollë shqipe, por të mos e flisnin gjuhën shqipe as në shtëpi dhe as në rrugë. Gazeta “Zgjimi i Shqipërisë” njoftonte në editorialin e saj: “Në Llakën e Sulit disa fshatra të krishtera, që flisnin gjer dje gjuhën shqipe, mësojmë se me nxitjen e kishës dhe më shumë të komiteteve të Megali Idesë, iu ndalua të flisnin gjuhën shqipe”.(Burimi: 54Gazeta “Zgjimi i Shqipërisë”, Janinë, nr. 69, datë 22 shkurt 1909)


GREKËT NISIN SPASTRIMIN ETNIK 

Në vitet që pasuan, Athina nisi t’i intensifikojë veprimet e saj për pushtimin e Çamërisë me forca ushtarake dhe përpjekjet për spastrimin etnik të shqiptarëve nga Çamëria. Ndërkohë qeveria greke, për të shuar e zhdukur çdo gjurmë të etnisë shqiptare në Çamëri, mendoi të ndryshojë toponiminë e emrave të fshatrave, një pjesë e mirë e të cilëve shpjegohen me Ijalë të leksikut të shqipes. Po përmendim disa prej tyre si Gurrëz, Vreshta, Ledhëz, Rrapez, Grika, Rrezanj, Grikohor, Arpicë, Arvenicë, Mazerrek, Varfanj, Lopës, Gardhiq, Morfat, Spatharat, Sharat, Nëneshat. Fshatit Gurrëz ia ndryshuan emrin në Paleokastër e sipër, fshatit Picar në Aetos, Koriqanit në Ahllahvija, Skupicës në Kestrinë, Lopsit në Asproklisi, Spatari në Trikorfo, Galbaqit në Elaia, Dolanit në Jeroplatanos, fshatit Vreshta në Andelia, Salicës në Llaka, Peshtani në Kriovrisi, Smokovina në Sikohor, Kuçi në Poliner-i, Arvenica në Argirotopos, Nista në Faskomilia, Arpica në Perdhika, Vola në Sivota, Rrapeza në Anthusa, Vrastova në Paleokastro, Kurtesi në Mesovuni, Minina në Nerajdha, Curila në Kalithea, Rezanji në Shën Aji, Ledheza në Ladhohor, Varfanji në Parapotam, Koshovica në Shën Maria, Luarati në Katavothër etj. etj.

Por përtej këtyre përpjekjeve duhet thënë se në Çamëri si në të gjithë Shqipërinë haset mbaresa at si për shembull Progonat, Dukat, Jorgocat, Morfat, Luarat, Sharat, Neneshat, Ninat, Markat, Spatharat e plot emra të tillë. Gjuhëtarët kanë arritur në përfundimin se elementi fjalëformues at lidhet me prapshtesën ates, e cila takohet në emra fisesh ilire si Labeates Dockleates etj. Autoktoninë e shqiptarëve në krahinën e Çamërisë e shprehin edhe toponimet e shumta, që janë me origjinë shqiptare si p.sh. Ledhëza (fshat në Gumenicë), Rrapëza (fshat në Pargë). Në fshatin Kastri të Gumenicës edhe sot e kësaj dite në kujtesën e banorëve ruhen toponimet: Bregu, Gropa, Gura, Driza, Guri i Glate, Shkalla e Manoles, Gropa e Jorgaqit, Grava e Demit, Palo Vreshtat, Lisi i Lorit, Prroi i Thellë, Gropa e Madhe, Bira e Vllahut.

Në fshatin Shulash të Gumenicës po veçojmë disa toponime: Guri i Bardhë, Bota e Bardhë, Gropa e Nasho Ligorit, Burimet, Gropa e Fëlliqur, Bregu i Angjelit, Mulliri i Fikut, Shegëza, Kodrëza, Vidhet etj. Sado që të përpiqet administrata lokale greke për f i zëvendësuar emrat e fshatrave me origjinë shqiptare me emra greke, banorët autoktonë të Çamërisë i kanë transmetuar gjurmët e lashta të autoktonisë së tyre nga brezi në brez deri në ditët tona. Kështu p.sh. kur pyet sot një çam dhjetëvjeçar se nga je, ai të përgjigjet menjëherë se jam nga fshati Lopës, ose nga Picari, ose nga Vreshtat, ose nga Spatari. Është kjo arsyeja që pavarësisht me ç’emër të ri është pagëzuar ky ose ai fshat shqiptar në Çamëri, brezi i dytë ose i tretë, që kanë lindur në Shqipëri, pa asnjë vështirësi gjejnë rrugë e shtigje për të shkuar në fshatrat e tyre, të përkëdhelin me duar shtëpitë rrënoja, të kalojnë nëpër plantacionet me ullinj e livadhet, të cilët i dinë me saktësinë më të madhe se ku janë dhe pasi kthehen në Shqipëri, u tregojnë gjyshërve dhe gjysheve, mbresat nga fshati i të parëve. Është ky mall i madh për vendin e të parëve, që sa vjen e po shtohet tek brezat e rinj të çamëve.

Huazuar nga Gazeta Dita