Freitag, 29. August 2014

Bilall Maliqi - Zërat poetik për Çamërinë!

Çamëria plagë e pashëruar, sikurse edhe pjesët e tjera të coptuara shqiptare nëpër kabinete kabinetarësh, të cilët patën, e kanë edhe më tutje fatin e kësaj pjese të degdisur të etnisë janë të vetmuara, të përlotura, të shkelura, të ngopura me padrejtësi të natyrave të ndryshme në çdo sferë të jetës shoqërore ekonomike, politike dhe kulturore dhe si të tilla në zemrat tona pasqyrojnë dhembje emocionale, të cilat vazhdojnë edhe më tutje të trokasin në zemër dhe në shpirtrat tanë e sidomos në shpirtrat e atyre që përmes vargjeve qoftë poetike, qoftë edhe në shkrime të karaktereve të ndryshme këto dhembje t’i paraqesin emocionalisht si përkushtim shpirtëror për këtë pjesë të këtij nënqielli që flet shqip.
Këto inspirime emocinale poetët i kanë paraqitur nëpër kohë dhe situate të ndryshme duke i shkruar kështu kësaj pjese shqiptare vargje dhembjeje për vëllezërit e tyre jashtë sinoreve të shtetit natyral shqiptar, por edhe poetët çam siç është poeti i madh Bilal Xhaferri, mandej brezat tjerë të poetëve me origjinë çame si Fatime Kulli, Arben Kondi, Bedri Myftari, Agim Bajrami, Ahmet Mehmeti, Namik Selmani etj., japin një pasqyrë panoramike për vendin e tyre, për vendlindjet e ndara me gurëzinj e me kufij ndarës e përçarës.
 
 
Antologjia
 
Për Çamërinë janë shkruar edhe më parë Antologji poetike, ku në dhjetë vjetshin e fundit janë publikuar tri sosh, njëra nga poeti Ali Podrimja, tjetra e hartuar nga Ahmet Mehmeti, e tani Antologjia më e re e hartuar nga poetja Fatime Kulli dhe nga poeti Kolec Traboini me titull „çamëri zemra ime“, vjen në  100 vjetorin e konferencës së Londrës, konferencë kjo kobzezë si për këtë pjesë, por edhe për pjesët e tjera të shkëputura shqiptare kur ju shkëputën Shqipërisë një pjesë bukur e mirë e territorit të saj dhe iu falën shteteve përreth Shqipërisë.
Antologjia në fjalë është përkushtuese për çamërinë, për çamët e ndarë me shekuj të tërë nga trungu shqiptar. Së lexuari të kësaj vepre të rrallë para nesh na del Camëria, na  dalin peizazhe malli, na pasqyrohen vuajtje shpirtërore të çamëve, na dalin varg padrejtësish të panumërta që iu kanë bërë dhe që po u bëhen nga shteti grek siç e kemi edhe rastin e shkeljeve të të drejtave të shqiptarëve në Mal të Zi, në Maqedoni e në Luginën e Preshevës. E këta protagonist poetik janë këtu, janë brenda kopertinave të këtij libri, kanë mall për këtë pjesë, kanë dhembje shpirtërore për vëllezërit e tyre e të gjitha këto i kanë vargëruar në vargje poetike të cilat janë plot ndjenja, plot dhembje, plot lotë dhe janë përkrahëse të një bashkimi, e cila është edhe mesazhi poetik i shumicës së poetëve dhe të poezive në këtë vepër antologjike.
Në këtë libër janë të përfshira poezi të poetëve çam, poetëve nga Maqedonia, nga Kosova, nga Mali i Zi dhe nga Lugina e Preshevës, të cilët me vargjet e tyre treguan seriozitetin e tyre si në gjetje të brumit poetik përkushtues, por edhe në forcimin e vargjeve të poezive të tyre për këtë pjesë të etnikumit shqiptar.
Poezitë e librit kanë mesazh të qartë , shpërfaqin zërat poetik të tyre, kanë forcë shprehëse mbi të gjitha kanë guximin dhe rebelimin poetik karshi atyre që bënë ndarje, coptime dhe padrejtësi të panumërta karshi popllatës çame.
 
 
Kush shkroi për Çamërinë?!...
 
Në këtë libër të veçantë, të rrallë dhe përkushtues shkruan poetë nga vise të shumta shqiptare të cilët shpërfaqën botën e tyre imagjinative letrare e përkushtuese për këtë pjesë shqiptare të nëpërkëmbur, e këta poetë janë:
/Aristidh Kola/, /Bilal Xhaferri/, /Ali Podrimja/, /Abdyl Kadolli/, /Abdullah Konushevci/, /Abdulla Zeneli/, /Agim Bajrami/, /Agim Mato/, /Agim Desku/, /Ahmet Mehmeti/, /Anila Dahriu/, /Anjeza Sakaj/, /Arben Kondi/, /Bedri Myftari/, /Bilall Maliqi/, /Brahim Avdyli/, /Fatime Kulli/, /Fatos Mero Rrapaj/, /Fatmir Terziu/, /Fatmir Muja/, /Fehmi Berisha, /Gëzim Ajgeraj/, /Gjoke Beci/, /Hajdin Morina/, /Halil Qendro/, /Hasan Qyqalla/, /Haxhi Muhaxheri/, /Ilam Berisha/, /Iliriana Sulkuqi/, /Keidi Seidini/, /Koçi Petriti/, /Kolec Traboini/, /Laureta Petoshati/,/Lek Dushi/,/Mardena Kelmendi/,/Mehmet Ismail Sejko/,/Miltiadh Davidhi/, /Moikom Zeqo/,/Muhamet Luma/, /Mujo Buçpapaj/, /Murat Gashi/, /Naim Kelmendi/, /Namik Mane/, /Namik Selmani/, /Nexhip Ejupi/, /Petraq Risto/, /Petraq Kote/, /Piro Kuqi/, /Qazim Shemaj/, /Qerim Skenderaj/, /Ramiz Kuqi/, /Rajmonda Mojsiu/, /Rita Saliu/, /Rudi Berisha/, /Rustem Geci/, /Sazan Goliku/, /Shaip Emërllahu/, /Shaip Beqiri/, /Shahadije Lohaj/, /Sheremet Prokshi/, /Shqipe Hasani/, /Tafil Duraku/, /Valbona Hajro/, /Visar Zhiti/, /Vasil Tabaku/, /Vojsava Nelo Jakllari/, /Vesa Ademi/ dhe /Ymer Nurka/.
Këta emra poetësh shkruan poezi përkushtimore çamërisë, këtij vendi me shqiptar të ndarë e të lënë në mëshirë të kohës. E këta poetë kanë bërë protestë poetike për bashkim, e kujtojnë, e pasqyrojnë dhe e ëndërrojnë këtë tokë, këtë vend të bekuar me vëllezëri tanë të një gjuhe e të një gjaku.
Kjo Antologji poetike e ka vlerën e vet, sepse këtu i kanë paraqitur si të thuash pikpamjet e tyre poetike poetë nga vende të ndryshme shqiptare për këtë pjesë të atdheut të coptuar. Merita i takon pëpiluesve të kësaj Antologjie, poetes Fatime Kulli dhe poetit Kolec Traboini, poetëve që shkruan poezitë e tyre dhe padyshim edhe botuesit, poetit Ruzhdi Berisha dhe Klubit Letrar „Zahir Pajaziti“ Prishtinë.
______________
Marrë nga BOTAPRESS.INFO

Sonntag, 17. August 2014

Rrok Berisha - Çamës

ÇAMËS
 
Dëshira s’njeh  sakrificë, sy Shqiponja Çame,
hyjneshë e mbretërisë së tokës së Shqipeve
Natyrë e dlirë, freski burimesh
mall e dhembjen, për varret e t’ parëve,
Fushat e bregore, bjeshkë e det  Joni e Mesdheu
kaltërsinë e qiellit plot diellit...!
 
Çame, e bukura Çame
herë si Lule, e herë si flutur e Bardhe
herë shqiponje qe mbron kreshtat, fushat detyrat
mëmësinë,qe as se harron, se shet e se falë.
 
Vezullon me ngjyra t’ Ylberit,
bukuri e burimeve  t’ pastra t’ cemta
Çame e bukura Çame
hedhe shtatin, si flutur krah shkruar në petale lulesh
të gjeografisë arbërore, pemë në kopshtin e zemrës.
 
Çame e bukura Çame, dallëndyshe hir e shpresë,
lanë flatrat në brigjet e Jonit, Mesdheut e Adriatikut
etjen shuan  më lotët e dëshirës,bashkë më shqipet
Çame, ti zjarr  dashuri e bukuri arbërore.
 
Çame e bukura Çame, e bukura e tokës se Arbrit, 
filiz ujitur  më gjakun e brezave, plagë që kullon,
zjarr e mall për tokën e varret, dashuri e dhembje.
 
Çame e bukura Çame, je  zjarri e flaka,
bukuri e ëmbël je dashuria vet,
e bukur, e freskët në secilën kohë
qe rinon e forcon në vite
ne mes-kohë, në mes stinë...
e bukura qe tokës se Arbrit,
rritur ne fole Shqipesh
zjarr qe te ndjej, qe kallë
 
Bukuri qe vjedh, gjumin e rendon vetminë e natës
e ti ndjek ëndrrën tende, qe te jesh e lire
e liri të bredhësh,herë si flutur, herë si dallëndyshe
bukurive të gjeografisë së tokasë Arbërore.
 
Çame e bukura Çame,vetëtime
qe godet e mbush dritë dashurie zemrën
e  sikur  humbësh ne kozmosin e gjerave
me  godite e me le pezull nga malli e dëshira
n’ përballje me bukurin e dëshirën për te pas
ndjenjë shpirti,afsh femër.
edhe kur gjerat s’mund te shijohen siç dëshiron
ngase secili sekondë sjell ndryshime.
 
Të renda plumb janë ditët,e pritja rendon
Dhembje  shkakton  dëshira për  të shijuar,
ç’ është ky ngatërrim, a përzierje neper kohe.
ti do vishe, ta ekspozosh bukurinë tende,
në panairin e zemrës
bukuri e rrallë qe magjeps.

Samstag, 16. August 2014

Roli i hoxhallarëve në shpërnguljen e shqiptarëve

SHOKUESE: Për të katandisur shqiptarët myslimanë të ikin në Turqi, autoritetet greke kishin blerë dhe bërë për vete klerin mysliman, hoxhallarët dhe myftinjtë shqiptarë. Këta bënin propagandë në popull për të mërguar në Turqi.


Më 31 tetor 1923, 22 përfaqësues të krahinave të ndryshme të Çamërisë (Margëlliçit, Filatit, Paramithisë, Gumenicës) i kërkonin qeverisë shqiptare të ndërhynte pranë qeverisë turke për të mos pranuar në Turqi shqiptarë të mashtruar nga propaganda e këtyre klerikëve të shitur.

“Kur qeveria greke (nën presionin e Lidhjes së Kombeve – red), urdhëroi të deklarojmë racën tonë – thoshin përfaqësuesit në fjalë – çamët vrapuan të deklarojnë racën e tyre të vërtetë (shqiptare – red), por si u pa ky sulm, doli myftiu u Filatit, Mehmet Zeqiraj dhe ish myftiu i Gumenicës, Halil Hilmiu, duke gënjyer popullin që të mos rrëfejnë se janë shqiptarë”.»

Përfaqësues nga krahina të ndryshme të Çamërisë kërkojnë nga qeveria shqiptare ndërhyrje pranë qeverisë turke për të mos pranuar çamët në Turqi.
 
Athinë, 31 tetor 1923

Vendimi i paqes në Lauzan (për – red) përjashtimin e shqiptarëve nga ndrim i njerzvet gëzoj gjithë popullin Çam.

Qeveria Greke, pas nomit të ndrimit ndaloj shitjen e niqasjen nga gjithë myslimanët pa ndarë shqiptarët, të cilët s’janë në këtë nom. Kërkuam nga qeverria përjashtimin t’onë nga ky nom me që jemi shqiptarë e për këtë duhelt të jemi të lirë si dhe të tjerët. Mbi këtë, qeverria dha një urdhër që myslimanët e Çamërisë të deklarojnë zyrtarisht racën t’onë (duke) mare parasysh që të gjithë Çamët flasin vetëm shqip. Çamërit vrapuan të deklarojnë racën e vërtetë të tyren, po si u pa ky sulm, dolli Myftiu i Filatit, Mehmet Zeqiraj dhe ish Myftiu i Gumenicës Halil Hilmiu duke gënjyer popullin që mos të rrëfejnë se janë shqiptarë se kush të thotë shqiptar e të mbetet këtu, greku do i djegij dhe na që do të vemi në Turqi do marrim pallate e shumë mallra që ne mot mot do bëhemi miljonerë duke dhënë në besën përpara e shtrëgimet e qeverisë me nomin e ndrimit zunë njerëzia të ftohen.

Me këshillat q’u dhanë popullit të paditur se këto që u thanë hoxhët janë propagandë për të përzënë Çamët nga vatrat e tyre. Na që do të mbetemi do rojmë më të lirë se sa kemi rojtur dhe gjithë të drejtat tona dot na mbrohin nga Lidhja e Kombeve e cila ishte e detyruar për këtë që të mbrojë të drejtat e pakicave që rojnë nënë shtete të huaja qe më këto njerëzia zuri të kuptojë të drejtën veç ata që janë muhaxhirë që sot.

Mësojmë që se tanë q’erdhi komisioni Turk në Athinë për të vënë në zbatim nomin e ndrimit, të përmëndurit Mehmet Zeqirja e Halil Hilmin erdhën në Athinë si Komisjon të dërguar nga Çamëria që të gënjejnë turqit se Çamët duan të venë në Turqi që për këtë komision kemi protestuar më telegram ndanë qeverrisë greke si dhe komisjonin që të mos mirren parasysh ankimet e këtyre se nukë përfaqësojnë gjithë popullin Çam veç një pakicë që janë sot refygjat pa mall veç nga një kalive që kanë, dhe dy të përmëndurit nuk dijnë nga janë të paguar ose më mirë s’mundin të rrëfejmë.

Për këtë lutim qeverinë Shqiptare që një or’ e më parë të marin anë ndanë qeverrisë Angorës që të mos meren parasysh e në bisedim propagande e të tillëvet se si këta kanë prishur dhe Turqinë akomi dhe Çamët s’janë dhe një popull i përparuarë më mjeshtri, bujqësi etj që Turqisë të sillen mirësin e vendit, veç prishen e Çamëris dhe humbjen e enteresës s’onë për kohën e pritme për këtë s’kemi dushim që qeverria Turke jo që nukë do pranojë të tilla ankime por edhe do t’na ndihmojë për qindrimin t’onë në vendin ku kemi lindurë.

Prandaj Z. Ministër lusim prapë qeverrinë shqiptare që sa më shpejt të mirni çapat miqësore ndanë qeverrisë Turke për shpëtimin e Çamërisë e të mjerit popull Çam të paditur, akoma të meren dhe masat ndaj qeverrisë greke, për të mos njohur zot n’ mallërat t’onë me nomin e ndrimit kur na s’jemi në këtë nom me që jemi shqiptarë.

Me përunjësi në emër të Çamërisë ose të Margëllëçit, Filatit, Paramethi e Gumenice

(vijojnë emrat e përfaqësuesve)

Shkrim nga: Luan Malltezi.

Malltezi-Delvina, Mid’hat Frashëri, ministër fuqiplotë në Athinë, çështja çame, Via Egnantia, Tiranë 2013.

Huazuar nga TheAlbaTimes

Montag, 4. August 2014

Çamëria… klithmë e mbytur (I)

Një roman orgjinal për Çamërinë
 
Nga Fatmir Mingulli

Shënime për romanin “Çamëria… klithmë e mbytur” të shkrimtarit Kadri Ali, pjesa e parë
 
 Libri më i ri, romani “Çamëria … klithmë e mbytur” e shkrimtarit Kadri Lutfi Ali që u botua ditët e fundit, tashmë siguron vazhdimin e një kolane të romanit historik që trajton tërësisht çështjen e madhe të popullit të Çamërisë. Shkrimtari i njohur K...adri Ali e nisi këtë kolanë jo pa dashje, ndonëse shumëkush e di që në vitin 1994 ai botoi librin e tij të parë, të vogël si vëllim por madhështor në poezitë e tij të fuqishme e me titullin domethënës “S’e kam nxjerrë në ankand Çamërinë”. Ishte një prelud i bukur për të hyrë në thellësitë e shpirtit të popullit çam, një prelud për vetë autorin, i cili hodhi gjithçka kishte në zemër në ato poezi delikate e impresionuese.

U deshën vite të tëra përpjekjesh të shumëanshme që shkrimtari Kadri Ali të kthehej rishtas në botimet e librave të tjerë për Çamërinë. Brenda periudhës 2007-2011botoi tre libra me publicistikë, tregime dhe romanin e parë historik të tij të titulluar “Labirinthi i një tranzicioni”. Duke u nisur pikërisht nga këta tre libra në prozë dhe sidomos nga suksesi i romanit “Labirinthi i një tranzicioni”, shkrimtari Kadri Ali arrin të na japë romanin e ri “Çamëria… klithmë e mbytur“, pjesën e tij të parë.

Ky roman, krejt i veçantë, është i pasur me një bagazh të madh personazhesh, ngjarjesh e vendesh të ndryshme, çka përbëjnë një rekuizitë të një teatri të ri në dukje, por të vjetër për kohën që paraqet. Të mësuar deri tani me librat e udhëtarëve apo konsujve të huaj që kanë shkruar apo pikturuar për tokat e Çamërisë, si me Fransua Pukëvil, Eduard Lir, si edhe me shkrimtarë shqiptarë si Sabri Godo që përmend tabllo çame nëpërmjet librit për Ali Pashë Tepelenën, kur lexon romanin e ri të Kadri Ali përpara ke paraqitje të tjera të botës çame, paraqitje që do të lenë gjurmë në letërsinë shqiptare.

Romani “Çamëria… klithmë e mbytur”, që në titull na jep problemin psikologjik të çështjes çame, problem që ngërthehet në ngjarjet e dhimbëshme të popullit çam të luftës së dytë botërore. Ky roman për nga mënyra e narracionit është i vetmi deri tani, që nxjerr në pah të plotë artin stilistik dhe talentin në prozë të shkrimtarit Kadri Ali.

Ky roman mëton të pasqyrojë me artin e prozës, të vërtetën e pamohueshme të popullsisë çame, mëton që të tregojë ato që kanë ndodhur me të vërtetë, mëton të largohet nga slloganet e politikës të të gjithë ngjyrave. Në roman ndjehet rrahja e pulsit të një patrioti të ndershëm, të ndjeshëm por dhe të fuqishëm që di të përballojë dhimbjen dhe pasojat e saj.

Kadri Ali sublimon maksimalen e fuqisë së tij krijuese, duke shkelur në “troje“ të panjohura të narracionit artistik. Mënyra e të shkruarit të këtij romani ka stilin e “përroit” që zhurmon, pak të ngjashëm me “përroin” e Prustit, por që zhurmën e kthen në një qetësi shpirtërore jo vetëm për lexuesin por dhe vetë autorin e tij.
 
Ja si e fillon këtë roman autori:

“Eshtë tjetër të gjallosh në hapsirën e një qyteti e tjetër të ndjehesh zot në të. Këtë kishin dëshirë t’i kumtonin vetes banorët e qytetit të Paramithisë, sa herë e shihnin mëngjezeve, Fuat Ajdhonatin, të shkelte me hapin e rëndë kalldrëmeve, për të shkuar në kafenenë në qendër të qytetit.”

Megjithëse është një roman historik dhe është vetëm pjesa e parë e tij, mbasi pjesa e dytë do të botohet së shpejti, romani “Çamëria …klithmë e mbytur”, është një intersektim emocional i shumë personazheve gati realë me ngjarje që nuk janë shumë të njohura nga bota shqiptare në letërsi e më gjërë. Kompleksi emotiv i autorit duket se është në shërbim të eleminimit të “klithmës së mbytur”, ai kërkon shpërthimin përfundimtar të së vërtetave të panjohura, prandaj romani është një pamflet gjigant që thërret e thërret…

Tek lexon faqe të këtij romani të duket sikur lexon librat që komentojnë e përshkruajnë ditët e apokalipsit total, ku skenat makabre janë dhënë krejt pa doreza keqardhjeje,të dhimbshme për lexuesit por plot besueshmëri.

* * *
Kadri Ali, duke qenë një shkrimtar skrupuloz në drejtim të shpalosjes së artit të tij narrativ, ai është njëkohësisht dhe një atdhetar me ndjenja të larta, gjë që e ka treguar me impenjimin e tij me vite të tëra në shtypin shqiptar. Me origjinë të familjes nga Paramithia e Çamërisë ai është shfaqur para lexuesit shqiptar si një shkrimtar i revoltës për të drejtat çame. Kjo nuk ndodh sot, kur janë shtuar tribunat e partive të ndryshme që përfaqësojnë problemin çam, por shumë më herët. Ai ka një ekperiencë të madhe që e ka mbajtur mbi supe, duke drejtuar gazetën për Çamërinë, e duke shkruar me qindra artikuj pa pushim, për çështjen çame që nga viti 1990.

Me një vetmohim të pashoq, shoqëruar me një “heshtje” burrërore ai boton librat njeri pas tjetrit e duke i dhënë botës shqiptare gjithçka të sinqertë, pa zbukurime e me një origjinalitet prej shkrimtari sqimatar. Kohët e fundit ai ka hapur dhe shtëpinë botuese K.Ali& Juenjo që i shërben më së miri ideve përparimtare të tij.

Kohët e fundit Kadri Ali ribotoi dhe librin e tij të parë, poetik të tij, “emblemën poetike” të tij “S’e kam nxjerrë në ankand Çamërinë “.

Do ta quaja këtë libër pemën e parë që mbolli Kadri Ali në kopshtin e shkrimtarisë të tij, kopësht që është shumë i gjërë, që nga Durrësi ku ai vetë jeton dhe punon në biznesin e tij modest, e deri në qytetin e origjinës së tij, Paramithi. Frutet e këtyre pemëve po i shijojnë lexuesit shqiptarë , por vetë autori kërkon më shumë. Ai thotë se: “Jo se nuk i pëlqej promovimet e librave, por ato nuk plotësojnë kërkesat e mia si autor. Dëshira ime është që libri të lexohet jo vetëm në Shqipëri, por dhe në Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi e në diasporë.”

Autori ka të drejtë sepse ai është kundër slloganeve dhe fjalimeve boshe, ai është mik me metaforat dhe metonimet, me format e reja të stilit narrativ të personalizuar, në luftë për të ndërtuar struktura të reja, ndryshe nga të tjerët, në fund të fundit të jetë një zë i veçantë në fushën e prozës.
* * *
Romani “Çamëria…klithmë e mbytur” e nis subjektin e tij me personazhin e parë të tij, fisnikun nga Paramithia, Fuat Aidhonati dhe familjes së tij. Kadri Ali ka ditur që këtë familje ta trajtojë si trungun e një lisi që përfaqëson shpirtin atdhetar çam, ndërsa të gjithë personazhet e tjerë vinë si degë të fuqishme të kësaj peme shekullore. Nëpër faqet e romanit, patjetër që gëlojnë hijet e zeza të andartëve grekë e të shëbëtorëve të tyre.

Figura e Fuat Aidhonatit dhe tre bijve e vajzës së tij është krejt e pa trajtuar në letërsinë shqiptare e aq më tepër kur flitet për historinë e popullit çam.

Tek lexon ngjarjet rënqethëse në këtë roman tronditës, mendja të shkon se ata piktorë të huaj veçse kanë paraqitur veshjet dhe vallet e çamëve e jo tabllo masakrash që janë bërë ndër shekuj. Ndoshta i vetëm është piktori italian Françesko Hayes që realizoi tabllon e fuqishme “Refugjatët e Pargës”, e që është një solidarizim i piktorit me atë dhimbje të madhe të popullit shqiptar në vitet e fundit të shekullit të 19-të.

Janë ditë të vitit 1941.

Dega e parë e lisit janë djemtë e mëdhej të Fuatit të cilët janë angazhuar me forcat e EAM-it, Baliu dhe Bako si dhe i vogli Ago që përjetoi masakrën që andartët grekë i bënë familjes së tij. Pastaj vinë me radhë vëllami Dhimitër Toka me trimin e tij Kiço Nikën, Koli Xhima e Mitro Beko, Çako Daliani e Nasho Toka. Midis këtyre personazheve të spikatur degën kryesore të lisit e merr ngadalë-ngadalë Dhimitri, natyrisht mbas vdekjes heroike të Fuat Aidhonatit. Ngjarjet gërshetohen me mjeshtri nga autori dhe lexuesi nga faqja në faqe ndeshet me skena luftimesh të ashpra me andartët grekë . Dallon negativi Jorgo Pandazi që bashkëpunon me Zervën, i cili jepet me një qartësi përshkuese të bindshme.

Autori ka futur aspekte të ndryshme të jetës së popullsisë çame duke mos harruar At Foto Gjinika, Met Xhodin, prijës i Aleancës çame për qëndresë, Stavri Patihagas, komandant i divizionit të EAM-it për Epirin, fisin e madh të Dinajve, Taho Seikon në ngjarjet e Shqipërisë së jugut, përfshirë dhe qëndrimin e Enver Hoxhës në atë kohë, e shumë të tjerë. Subjektet e këtij romani janë treguar me një frymë, me një “nxitim“ narrativ, krejt të një lloi më vete, që i përshtaten ngjarjeve; autori duket sikur ka qenë me të vërtetë në ato vite në Paramithi e më tej. Këtë narracion e zbukurojnë me madhështi retrospektivat e viteve 1913 e të tjera ngjarje ku një vend të veçantë zë arsimimi i shumë djemve në gjimnazin Zosimea, apo internimet e shqiptarëve në ishullin Hios të Greqisë.

Ky roman për herë të parë, mendoj se jep fenomenet e besimeve që kishin shqiptarët e Çamërisë, në myslimanë e në ortodoks e ku autori me mjeshtëri jep mardhëniet e mira midis tyre. Jo vetëm kaq por si në film shfaqen skena të panjohura siç janë besëlidhjet midis tyre, ku të shkon mendja tek vetitë më të mira që shkrimtarët e Rilindjes kanë dhënë për besëlidhjen. I paharrueshëm mbetet episodi i marrjes në përkrahje të Agos, djalit të vogël të Fuatit, nga miku i tij i hershëm Sotir Nika dhe nga arbëreshi Mitro Kristuli. Ja si i shprehet Mitro Sotirit për Agon, djalin e mikut të tij:

“Sado të bëj për të, nuk lahem kurrë unë me atë familje bujare, ndaj gjithë vlerën e mallit përdore për çfarë i duhet, Agos. Është djalë i veçantë, që po të arsimohet , bëhet shpresë për Atdheun! Të lutem bëj gjithçka për të, se e ndjej se ai do bëj të pamundurën, që haku i çamit të vej në vend!”

Romani “Çamëria… klithmë e mbytur” rikthen Baiun dhe Bakiun si dhe shumë personazhe të tjerë luftarakë për të vazhduar çështjen çame, pavarësisht se në cilat formacione ishin të ingranuar.

“Nga Veri - Lindja, forcat greke të EAM-it , ishin në gatishmëri që nën preteksin e luftës kundër gjermanit, të qëllonin mbi cilindo çam, që hidhte armët në sup për t’u mbrojtur…Të vetëm, mes armiqve, por në të drejtën tonë!” - kështu shprehet Baliu, djali i fisnikut Fuat Aidhonati, duke dhënë kështu dhe mesazhin e pjesës së parë të këtij romani.

Romani ka dhe pjesën e tij të dytë.

Kam bindjen se autori do të dijë të vazhdojë me mjeshtrinë e tij të tregojë më shumë për gjëra që kanë ndodhur por që nuk dihen të gjitha. Atëhere ky roman nuk është më vetëm historik!

Çamëria… klithmë e mbytur (II)

Saga e Ajdhonatëve,
klithma e një populli martir.

Nga Fatmir Minguli

Shënime për pjesën e dytë të romanit “ Çamëria… klithmë e mbytur “ të shkrimtarit Kadri Ali

Sapo fillon të lexosh faqet e para të pjesës së dytë të romanit “Çamëria… klithmë e mbytur “ sikur ndjehesh në romanin e parë. Eshtë patjetër mjeshtëria e autorit që me pak faqe të para të sjell ndërmend gjithë ato veprime monstruo...
ze që ushtroi makineria shtetare greke mbi popullsinë çame të Paramithisë , Pargës e shumë qyteteve të tjerë shqiptarë.

Siç dihet , personazhi kryesor në romanin e parë është Fuat Ajdhonati i cili vdiq duke lënë mbrapa tre djem dhe një vajzë. Ai vdiq por la famën e madhe të tij që së bashku me të jatin luanin rol kryesor në jetën e Paramithisë deri sa ndodhën mënxyrat e papara dhe të përshkruara me fantazi realiste nga shkrimtari Kadri Ali.

Në pjesën e dytë të romanit “Çamëria…klithmë e mbytur “ ,autori na sjell vazhdueshmërinë e jetës së popullit çam, po kësaj here në një jetë tjetër , jetë jashtë tokës amtare, tokës së të parëve të tyre.

Tre janë djemtë e Fuat Ajdhonatit ,Baliu, Baki dhe Ago, të cilët vazhdojnë të ndërtojnë jetën e tyre pikërisht jashtë mureve të atdheut.

Në këtë pjesë të dytë, mjeshtrisht tregohet se si çanë në jetë Baliu dhe Ago, ndërsa për vëllanë e tyre Bakiun, nuk kemi asnjë lloj rrëfimi, veçse një pasazh të shkurtër pothuaj efemer ku diçka flitet se edhe ai është gjallë…Ndoshta ,autori e ka lënë për pjesën e tretë të këtij romani sa tërheqës aq dhe i ndertuar strukturalisht me një artificë të veçantë në trajtimin e temës çame.

Pra , kemi të bëjmë me një trilogji, një sagë që të kujton herë romanet e historive kalorsiake të mesjetës por dhe ato të kohëve moderne . Pikërisht këtu qëndron dhe një nga fenomenet artistike që Kadri Aliu, i shfaq sa papritmas aq dhe besueshëm, duke e bërë lexuesin që të ndjekë me kureshtje çdo faqe të romanit.

Tek lexoj librin e dytë të kësaj trilogjie më vinë ndër mend disa shprehje të nobelistit italian Luixhi Pirandelo ku diku thotë:

“ Do mësosh… se në rrugëtimin e jetës tënde do takosh shumë maska dhe pak fytyra.” Ky përcaktim që mua më pëlqen shumë, është dhe laitmotivi i romanit trilogjik të Kadri Aliut “ Çamëria… klithmë e mbytur” .

Njeri nga djemtë e Fuatit, Bali Ajdhonati në ato ditë të fundit të dëbimit të çamëve myslimanë nga tokat e tyre, sistemohet në Palzhin e Durrësit dhe fillon jetën si një djalë i ri i mbetur fillikat.Vëllai tjetër Ago ,mbas shumë peripecishë të mëdha shkon e sistemohet në Amerikë. Këto janë dhe dy linjat kryesore të pjesës së dytë të romanit.

Kadri Ali, si një shkrimtar tashmë i sukseshëm , me një përvojë të gjatë , ka ditur që të injektojë në këtë roman dhe tharmin e veprave të tij të mëparshme të shkruara në prozë, ku ndjehen aromat e figurave dhe sfondeve të romanit “Labirinthi i tranzicionit”, të vëllimit me tregime “Qorollepsja e të shtirurve” dhe librit të bukur publiçistik që pati një jehonë të madhe “Çamëria …sfidë pro paqes – 2007”. Ajo që është më intriguese për një lexues që e njeh letërsinë e Kadri Aliut , konsiston në faktin se fryma artistike e këtij shkrimtar ndihet me të njejtin pulsim, dhe shumë më fortë se shkrimet preçedente.

Si asnjë shkrimtar tjetër , Kadri Ali përshkruan jetën e Bali Ajdhonatit në jetën e tij tashmë durrsake, jetë e ngjashme me qindra çam që u sistemuan në Plazhin e Durrësit dhe në qytetin e Durrësit në përgjithësi. Autori duke treguar rritjen, vazhdimin e jetës së Balitut automativisht bën dhe historinë e qytetit të Durrësit sidomos atë të Plazhit dhe atë të Shkozetit.

Një paraqitje spektakolare e bregdetit durrsak dhe një përshkrim madhështor për peshkatarët vendas të sjellë bindshëm te plaku Cuf Dedja e bëjnë romanin tepër interesant kur ndjen mirësinë e këtyre njerëzve të thjeshtë, peshkatarëve emblematikë durrsakë .

Rrjedhja e jetës bën që Baliu të marrë pozicione pune të ndryshme në punëra të zakonshme por njëkohësisht përveç fytyrave të shohë dhe maska të shumta, që frymonin ajër negativ, që merrnin në qafë jetë njerëzish të pafajshëm. Por Kadri Ali si një romancier i shkathët , duke ndjekur instiktin pindarik di të ndërtojë skena sa të vërteta aq dhe të besueshme për ndonjë lexues të sotëm .

Rishfaqja e grekut Stavri Patihagisit në zyrat e sigurimit shqiptar, propozimi për një bashkëpunim të çamëve të sjellë në Shqipëri, me grekët në vitin 1949, është një nga skenat më intriguese të romanit, skenë e sjellë me mjeshtri narrative. Oferta e tij drejtuar Baliut si një përfaqësues i komunitetit çam në Durrës për t’u bashkuar me forcat greke të EAM – it nuk u pranua me bindje të thellë nga Baliu.

Nëpërmjet figureës stoike të këtij protagonisti ,Kadri Ali , arrin të bëjë analiza të holla të virtuteve të popullit çam, një qëmtim i disa vetive të pashprehura në letërsinë shqiptare , një vështrim mbi botën shpirtërore të këtij populli që u dëbua nga trojet e veta, një popull që ishte dhe është dëshmi e gjallë që rrëzon me mijra dokumenta të kancelarive të Europës.

Në mënyrë të papritur, me një befasi intriguese autori hidhet në linjë e dytë kryesore të kësaj pjese të dytë të romanit, në rrugën plot mundime por dhe të suksesshme të vëllait të Baliut , Agos.

I ndodhur në Amerikë para dëbimit masiv të njerëzve të tij , duke mos ditur asgjë për fatin e vëllezërve të tij, ai fillon jetën e zakonshme të emigrantit që në moshë tepër të njomë. I vetëm, bëhet boksier , fiton azil politik, kryen Universitetin e Harwardit, inkuadrohet në formacione ushtarake që e çojnë drejt CIA – s e deri sa bëhet kuadro i saj shumë i lartë.

Si një degë e pemës gjenealogjike së fisit famëmadh të Ajdhonatëve , jeta e Ago Ajdhonatit është një krenari për popullin e tij dhe jo vetëm për familjen , e cila ishte shkërmoqur nga andartët grek.

Në këtë libër , si në asnjë libër tjetër lexuesi do të gjejë ngulmimin e karakterit çam, përzjerë me krenarinë e vendlindjes. Aty do lexohen shumë faqe për përpjekjet e mëdha të Agos për të grumbulluar sa më shumë dokuemente origjinale që demaskojnë veprimtarinë kriminale të Napolon Zervës dhe përkrahësëve të tij.

Ardhja e Agos në tokat greke në vitet ’80 – ’90 si nënshtetas amerikan është një panoramë aventurash të bukura ku agjentura përzihet me shpirtin e madh të popullit çam, në kërkim të së drejtës sublime.

Autori luan me figurat kistorike ku në një sfond të qartë duken kapacitetet e mëdha të fantazisë të shkrimeve të Kadri Ali. Një stil elastik narrativ, i ngjashëm me grushtimet e boksierit me famë në Amerikë, Ago Ajdhonati, sjell në faqet e romanit ngjarjet e jetës së Agos në Amerikë, ngjarje që lexuesi do t’i gjejë tepër të këndëshme në shoqëri me shkencëtaren Parga Kuqi dhe të jatin e saj. Gjetja e bukur letrare, metaforike “grushtmbajtës “ si boksier e Agos është njëkohësisht dhe durimi i madh i popullit çam, që ashtu si në një ndeshje madhore boksi prêt fitoern e vet të pashmangëshme.

Dhe shkrimtari me penelatat e tij herë të shpejta e herë të ngadalta pikturon tabllo durrsake ,duke i kaluar vitet e pushtetit komunist deri në fundin e tij të pashmangshëm. Në këto tabllo kalojnë si pjesë filmore ndërrmarjet e Durrësi ku punuan dhjetë fëmijtë dhe nipërit e mbesat e të shumta të Baliut, kalojnë ngjarjet e puçeve politikë ku një rëndësi e madhe i kushtohet dy figurave çame Teme Seiko dhe Tahir Seiko.

Kalimi në dy linjat e pjesës së dytë të trilogjisë , herë të Baliut dhe herë të Agos e bën romanin shumë interesant ku me të vërtetë beson se ky roman do të tërheqë shumë lexues dhe do të jetë “ pre “ e kritikës, çka do të tregojë se letërsisë shqiptare i vjen një roman krejt i veçantë e për aq më shumë një trilogji e vërtetë.

Çamëria… klithmë e mbytur (III)

Një sagë që firmos romanin e parë për çështjen çame.
 
Nga Fatmir Minguli
 
(Shënime kritike për romanin e shkrimtarit Kadri Ali “Çamëria… klithmë e mbytur” pjesa e tretë.)
 
Tek përfundon së lexuari pjesën e tretë të këtij romani, tashmë tepër të njohur ndër lexuesit shqiptarë, ndoshta të shfaqet ideja se romani do të ketë atë mbylljen klasike që në përgjithësi kanë trilogjitë. Po nuk ndodh fare ky përfundim. Kur e mbaron së lexuari pjesën e tretë ,automatikisht, libri të mbetet i hapur në dorë edhe pse je i impresionuar nga mendimet por edhe pse pret diçka tjetër…
Ky roman është realizimi i qëllimit madhor të autorit për të bërë një roman për Çamërinë. Me arritjen e këtij qëllimi, autori theu i pari ndër shkrimtarët çam dhe jo çam, tabunë e romanit të parë të plotë për jetën e popullit çam. Mbas 70 vjetësh zbërthen jo vetëm artistikisht dhimbjen e madhe të popullit të vet, por me një trill artistik të veçantë arrin të na japë figura të jashtëzakonshme , personazhe që do t’i kishin zili shumë shkrimtarë. E të mos harrojmë që pranë trillit artistik qëndron guximi i gazetarit, ish boksierit, biznesmenit të sukseshëm, kryetarit të familjes , autorit të poezive dhe tregimeve me aromë nga Çamëria etj.
Fisi namëmadh i Ajdonatëve në romanin e Kadri Ali – ut është në lulëzim të vazhdueshëm, falë shpirtit dhe gjakut të pastërt çam. Janë breznitë e e këtij fisi që ndërtojnë jo vetëm pallate me emrin e tyre por ndërtojnë diçka më të madhe se pallatet. Janë me dhjetra bij e bija, mbesa e nipër, nuse e dhëndurë të nderuar me mbiemrin e madh të Ajdonatëve që bëjnë të pabërën për ngacmimin, evidentimin dhe shpërthimin real të çështjes çame.
Këtu qëndron dhe një nga meritat e mëdha që shkrimtari Kadri Ali tek e ka strukturuar subjektin e këtij romani me ngjarjet më të fundit të jetës së shqiptarëve e në veçanti të popullsisë çame.
Këto merita çojnë në realizimin e një sage të rrjedhshme, plot kolorit, jetë në lëvizje, jetë plot me peripeci por me një qëllim të përcaktuar mirë. Kadri Ali i është shmangur rrëfimit zvarritës , ai përdor si dhe në pjesën e dytë të kësaj sage “narracionin grusht”, domethënë dhënjen e rrëfimit direkt, pa e mërzitur lexuesin.
Kjo mënyrë të shkruari të kujton gazetarin e shumë viteve më parë, po këtë Kadri që shkruante artikuj publiçistikë në gazetat e asaj kohe si “Çamëria” etj.
Çuditërisht këtë alterego të tij e gjejmë në këtë pjesë të tretë të romanit në personazhin e gazetarit të lirë amerikan të ditëve tona Edmond Kerljus. Veprimtaria e këtij gazetari avangardist është në sinkron me lëvizjet e mëdha patriotike të Ago Ajdonatit dhe fëmijve të tij, të krushqisë së tij, të studentëve të bashkuar shteteve të Amerikës dhe të Europës për të ndriçuar në sy të botës çështjen çame.
Jo më kot theksova më lart “Narracionin grusht”. Nuk është thjeshtë një mënyrë të të shkruari nga ana e shkrimtarit Kadri Ali. Eshtë vetë natyra e një boksieri të vërtetë, janë skenat me shoqërinë e boksierëve “Ajdonati”, janë ndeshjet e ringjet e ndryshme të boksit me të huaj, që aq bukur trashëgohen nga i madhi Ago Ajdonati, i biri i Fuatit të parë. 

 
Shkrimtari Kadri Ali

Kemi të bëjmë me një parabolë të fuqishme letrare ku fuqia dhe zgjuarsia e boksierëve do të triumfojë mbi kundërshtarët e çështjes çame. Por nuk është vetëm kjo parabolë që përdor shkrimtari Kadri Ali edhe në këtë pjesë të tretë të lkësaj trilogjie.
E kam fjalën për pavionin e ekspozimit të relikeve të botës çame në katin e parë të ndërtesës , pallatit të Ajdonatëve në Durrës. Sjellja në këtë pavion e shumë aristëve nga qytetet e ndryshme të Shqipërisë si dhe nga diaspora e gjërë e shqiptarëve është një gjetje mbresëlënëse artistike që e ngre nivelin e veprës shumë lart.
Pikërisht këto gjetje i japin freski të jashtëzakonshme sepse në fund të fundit secila gjetje e autorit çon në bindjen e madhe që ka populli çam në gjenezën e vet, dhe kur kjo gjenezë pasqyrohet në dokumenta të kohës, në veprat e atij skulptori me origjinë çame që kompozon pa rreshtur buste e përmendore , atëhere kemi të bëjmë më shumë se me një roman historik.
E kam theksuar dhe në shkrimin tim kritik për pjesën e dytë të kësaj sage se ky roman do të bëjë një jehonë në botën lertare shqiptare, boll që të organozohet një propagandim sado modest.
Përputhem kështu me idenë e botuesit të këtij romani, përfaqësuesit të “2M Company “ që pa tjetër që ky roman nuk do të jetë më një trilogji, po do të ketë një pjesë të katërt. Një pjesë e katërt që do të sjellë të tjera prurje sa artistike aq dhe problematike në gjërësimin e mëtejshëm të gjetjes së zgjidhjes përfundimtare të të drejtave të popullit çam, ashtu siç popullsia kosovare e arriti dhe sot gëzon lirinë pa pushtues të huaj.
Sjellja e një rinie të arsimuar në shtete të ndryshme të botës nga autori në këtë roman e bën atë shumë të besueshëm duke na sjellë imazhe të figurave të ndritura të botës së kulturës çame si i madhi Hoxha Tahsim etj.
Ringjallja në këtë pjesë të tretë të trilogjisë të personazheve tashmë të njohur për lexuesin si Bejto Hyseni me të vëllezërit ë tij Memeçin dhe Manin si shembëllim të djalit tjetër të Ajdonatëve, Bakiut, i jep një frymëmarrje të gjërë romanit.
Jo vetëm kaq, por shkrimtarit Kadri Ali i takon dhe merita e futjes së shumë bijve të ditur të dinastisë së Dinojve dhe jo vetëm të Abedin Pashë Dinos, por edhe të djalit të Rasih Dinos, grafistit me nam Ali Dino, ish deputet në parlamentin grek (1933 – 1936).
Me këto ndërthurje të formave të një kolazhi të lehtë, shkrimtari Kadri Ali duket qartë dhe bindshëm se ka hedhur mbi këtë roman historik, mbi këtë trilogji të jetës çame, gjithë arsenalin e tij dituror dhe jetësor.
Në fund të kësaj trilogjie lexohet:
“ Fill pas ceremoniesë të dekorates, mes duartrokitjeve të bashkëqytetarëve, Ajdonatët u vunë në udhë për në Sul, bashkë me vëllamët Toka - jat. Muzgun e asaj mbrëmje, ashtu siç e kishin ënëdërruarqë në çastin e nisjes nga Durrësi, dëshironin t’a shijonin në një cep të “Shkëmbit të Fajkojve”, aty ku bardët deklamonin vargje të frymëzuara nga shpirti i madh i shqiptarit liridashës. Aty Ajdonatët shpresonin të haseshin dhe me Bako Ajdonatin, Nasho Tokën, Memeç Hysenin, Mani Hysenin, që humbën në shtigje të thepisura betejash, për t’u shfaqur here pas here në tinguj këngësh e vargje poemash…”
A ka mbyllje më të bukur se sa kjo poezi e shkruar në vargje? Apo një elegji për ata që nuk do të kthehen më?
Jo, një poezi optimiste për një bashkim të shpejtë me të gjithë njerëzit e dashur në tokën e tyre të dashur.
Prandaj jam dakort me mendimin e shumë studjuesve që romani i Kadri Ali mbi Çamërinë është i vetmi në lloin e vet. Ai është një risi në letërsinë shqipe, që vjen jo vetëm në kohën e duhur, por vjen dhe si domosdoshmëri në botën që jetojmë sot.
Në shkrime të tjera kritike për veprat e Kadri Ali – ut e kam krahasuar punën e tij vetmohuese në letërsi si puna e Martin Idenit, një punë këmbëngulëse pa pyetur për rrethanat. Kësisoj Kadri Ali merr vetinë e shkrimtarit i cili punon pa autoçensurë, shkruan ato që ka menduar një jetë të tërë dhe që kaq hijshëm i hedh në faqet e kësaj trilogjie krejt të veçantë.
Në librin trilogjik “Çamëria…klithmë e mbytur” marrin pjesë me qindra personazhe, çka të kujton Tolstoin, punën e tij gjigante për “lëvizjen “ e personazheve në fushat e jetës. Janë tre brezni të cilat përfaqësohen me pjestarët e familjeve të tyre deri sa vimë në ato dhjetra e dhjetra djem e vajza të reja jo vetëm të fisit të Ajdonatëve por dhe të familjeve të tjera, të krushqive apo dhe të miqësive .
Mendoj se ky roman duhet të kalojë duke u vënë re sepse përbën një jetë të tërë të shqiptarëve andej e këndej Shqipërisë. Nuk e di sepse duke gjykuar mbi çka jep shkrimtari Kadri Ali në këtë trilogji , më kujtohet JakovXoxe me “Lumin e vdekur”…