Prend BUZHALA:
OFSHAMA E ALI PODRIMJES
OFSHAMA E ALI PODRIMJES
PËR LITARIN E KËPUTUR
NË PREVEZË
1.
E dëgjonim dhe e lexonim, gjatë viteve ’70 e ’80, ofshamën poetike të Podrimjes: “Oh ç’m’u këput litari te Guri i Prevezës”. Lektyra e etnisë nacionale, gjatë atyre viteve, e kuptonte këtë varg një si intertekstualitet që korrespondonte me vargun e Pashko Vasës, tek cenzurohej në botimet tona. Ish...te njaj vargu vizionar i Podrimjes, që ta sugjeronte çështjen shqiptare ende të pazgjidhur, përmes figurës së Urës, e cila "Me një krah në qiell me tjetrin në mishin tim", vinte si jehonë plagësh. Si kurorë e kujtesës sonë poetike vjen një libër tjetër, i konceptuar nga ato poezi (ALI PODRIMJA: “TE GURI I PREVEZËS”, POEZI, BOTOI “ARBËRIA”, TIRANË 2003), në një kontekst tjetër kohor.
2.
Ishte cikli i poezive “Rekuiem për pyllin e prerë” i librit “Fund i gëzuar” (1988), i cili atëbotë lexohej si poetikë e pastër, që, diku në shtresat e ndërdijes sonë kolektive, të grishte për t’u futur në thellësitë e kujtesës sonë nacionale, tek do ta parandiente kërdinë e monstrumëve (aty gjendet edhe poezia “Monstrumi”), tashmë të shfaqur në horizontini e errët (serbian, millosheviçian), si shfaqeshin bajlozët e baladave. Te libri i përmendur, atëbotë, nëpërmes cikleve të tëra poetike, ai na i shtronte edhe pyetjet tjera dramatike: “A ju kujtohet”, “A ju dëgjon harrimi” (tituj poezish).
Dhe, poezia ishte e para ajo që i ringjallte ato imazhe kujtese, e, së andejmi, na e shpërfaq me semantikë të pasur jehonën tragjike të vargut lapidar të memories së pashuar nacionale
"Moj e bukura More".
1.
E dëgjonim dhe e lexonim, gjatë viteve ’70 e ’80, ofshamën poetike të Podrimjes: “Oh ç’m’u këput litari te Guri i Prevezës”. Lektyra e etnisë nacionale, gjatë atyre viteve, e kuptonte këtë varg një si intertekstualitet që korrespondonte me vargun e Pashko Vasës, tek cenzurohej në botimet tona. Ish...te njaj vargu vizionar i Podrimjes, që ta sugjeronte çështjen shqiptare ende të pazgjidhur, përmes figurës së Urës, e cila "Me një krah në qiell me tjetrin në mishin tim", vinte si jehonë plagësh. Si kurorë e kujtesës sonë poetike vjen një libër tjetër, i konceptuar nga ato poezi (ALI PODRIMJA: “TE GURI I PREVEZËS”, POEZI, BOTOI “ARBËRIA”, TIRANË 2003), në një kontekst tjetër kohor.
2.
Ishte cikli i poezive “Rekuiem për pyllin e prerë” i librit “Fund i gëzuar” (1988), i cili atëbotë lexohej si poetikë e pastër, që, diku në shtresat e ndërdijes sonë kolektive, të grishte për t’u futur në thellësitë e kujtesës sonë nacionale, tek do ta parandiente kërdinë e monstrumëve (aty gjendet edhe poezia “Monstrumi”), tashmë të shfaqur në horizontini e errët (serbian, millosheviçian), si shfaqeshin bajlozët e baladave. Te libri i përmendur, atëbotë, nëpërmes cikleve të tëra poetike, ai na i shtronte edhe pyetjet tjera dramatike: “A ju kujtohet”, “A ju dëgjon harrimi” (tituj poezish).
Dhe, poezia ishte e para ajo që i ringjallte ato imazhe kujtese, e, së andejmi, na e shpërfaq me semantikë të pasur jehonën tragjike të vargut lapidar të memories së pashuar nacionale
"Moj e bukura More".
(PARANTEZË: ÇKA NA LIGJËRON HISTORIA?)
Data 27 qershor 1944 shënon ditën e holokaustit çam. Kujtesa historike nuk shlyhet. Historia na thotë: pellazgo-ilirët ishin banorët e hershëm të Çamërisë. Përmendet mbreti i parë, Therporti, me prejardhje pellazg, heroi i shquar Pirro, kurse vetë Çamëria ishte pjesë e Mbretërisë Ilire. Çamëria ishte pushtuar nga Mbretëria Osmane më 1449, e cila luftoi kundër ushtrisë osmane në vitet 1611 dhe 1803. Në betejat e fundit u shqua regjioni i Sulit. Duke qenë pjesë e Janinës, atëbotë ishin të njohur si luftëtarë, mësues dhe patriotë Luli Çapari, Marko Boçari, Hasan Tasini, Osman Taka, Çelo Mezani etj. Kësaj radhe, duke i përmbledhur këto të dhëna, në ndihmë na dalin shkrimet e gazetës “Çamëria”, shkrime të autorëve si prof.Hazir Shala, shkrimet e gazetës “Balli i Kombit” (Boston), të Agron Alibalit, dëshmi nga debati i Kongresit amerikan me grekët për çështjen çame, kërkuar nga Hilari Klinton; shkrime nga Miranda Vickers, Joseph Jakobs, Shef i Misionit Amerikan në Shqipëri dhe të publicistes e krijueses Vitore Stefa-Leka. Në fillim të shekullit XX Çamëria kishte 75.000 banorë etnikë. Suliotët kanë folur shqip. Edhe sot e kësaj dite kudo që janë në fshatrat e Frarit (Kastri, Kanallaq, Hajke) në Prevezë, Artë, Pargë e gjetkë. Qendrat kryesore të saj janë: Filati, Gumenica, Parga, Margëlliçi, Paramithia e Preveza. Në veri, kufijtë e saj mbërrijnë deri në zonën e Delvinës, në jug kufizohet me Gjirin e Artës (Prevezës), në perëndim laget nga deti Jon, kurse në lindje ndahet prej pellgut të Janinës nga malet e Oliçikës e të Llakës. Çamëria pushtohet nga Greqia më 23 shkurt 1913. Pushtimin e pasoi një valë krimesh, ekzekutimesh e terrori mbi popullsinë, veçanërisht mbi atë muslimane. Kufoma shqiptarësh të shfytyruara në mënyrën më të egër, skena mizore në qytete e fshatra e Paramithisë. Më 17 dhjetor 1913, i ashtuquajturi "Protokolli i Firences" sanksiononte përfundimisht vijën jugore të kufirit, i cili linte jashtë territorit shqiptar Çamërinë dhe vise të tjera të Shqipërisë. Tashmë çamët i kanë ditët e vitet e holokaustit, si dhe ato të gjenocidit grek. Më 1913 u krye masakra në përroin e Selamit (Paramithi) e 72 krerëve të Çamërisë dhe e qindra të tjerëve. Shqiptarët tjerë u degdisën në Anadoll, u rrëmbehen me mijëra hektarë tokë buke, sipërfaqe të mëdha me vreshta, qindra mijë rrënjë ullinj, të cilat u bënë prona të elementëve grekë; inkurajimi i kryqëzatave fetare. U ndalua me dhunë të flitej në gjuhën shqipe. Qeveria greke bëri çmos që të përçante popullsinë shqiptare çame, duke u përpjekur të kundërvejë të krishterët ndaj muslimanëve. Bëhet fushatë e re masakrash dhe krimesh nga më monstruozët kundër popullsisë shqiptare. Të burgosurit dhe të internuarit çamë u liruan vetëm mbas pushtimit të Greqisë nga ushtritë gjermane në një gjendje të rëndë shëndetësore dhe shpirtërore. Gjenocidi vazhdoi edhe mbas Luftës së Dytë Botërore. Çamëria përjeton njërën ndër tragjeditë më të mëdha të Evropës: në qershor të vitit 1944, u vranë dhe u masakruan mbrenda 24 orëve rreth 1400 shqiptarë. Kurse gjatë qershorit 1944 dhe marsit 1945, në Filat vriten 1286 shqiptarë, 192 në Gumenicë, 626 në Margellicë dhe Pargë, kurse mijëra të tjerë zhduken. Shënohet: se “në të njëjtën kohë, si rezultat i gjenocidit grek, 2900 të ri dhe të vjetër, 214 femra, 96 fëmijë qenë masakruar, 745 gra qenë dhunuar, 76 femra qene rrëmbyer, 32 fëmijë, 68 fshatra qenë shkatërruar me gjithësej 5800 shtëpi.” Ndërrohen emrat e qyteteve dhe të fshatrave për ta shkombëtarizuar këtë krahinë, përdoren tatimet e rënda, grabitja e tokës, përjashtimi i popullsisë nga pjesëmarrja në administratën shtetërore, ndalimi i dhunshëm i arsimit në gjuhën amtare, vrasjet, burgimet, dënimi me dhunë deri në masakrat e përgjakshme. Nga një popullsi prej 35000 vetësh që ishte para luftës, mbetën vetëm disa dhjetëra familje. Vetëm në tragjedinë e Filatit dhe të Paramithisë që u zhvillua në qershor dhe tetor të vitit 1944, rezultati ishte: 2000 të vrarë, gra, fëmijë, pleq dhe burra të paarmatosur, të masakruar në mënyrën më çnjerëzore nga bandat zerviste. Në fshatrat e Paramithisë, Gardhitës, Dhrahumit, Karbunarit, Veliat, Filatit, Galbaqit dhe Spatarit u pati grabitje të mëdha. Joseph Jakobs, Shef i Misionit Amerikan në Shqipëri (1945-1946) shkruan: "Në mars 1945 njësi të forcave të shpërndara të Zervasit, kryen një masakër ndaj çamëve në zonën e Filialit dhe praktikisht e spastruan atë nga pakica shiqptare. Simbas të gjitha të dhënave, që kam mundur të mbledh mbi çështjen çame, në vjeshtën e 1944-ës dhe gjatë muajve të parë të 1945-ës, autoritetet e Greqisë veriperëndimore kryen goditje të egra, duke dëbuar rreth 25.000 çamë - banorë të Çamërisë nga shtëpitë e tyre. Ata u ndoqën deri në kufi, mbasi iu grabitën toka dhe prona. Qindra meshkuj çamë të moshave 15 deri 70 vjeç u internuan në ishujt e Detit Egje. U dogjën ne total 102 xhami". Gazeta "Çamëria ", organ i shoqërisë politike -atdhetare "Çamëria", shkruan: të martën e 27 qershorit 1944 në Paramithi u vranë 1400 burra , gra e fëmijë; gjatë periudhës qershor 1944 - mars 1945 u vranë në Filat 1286 çamë; në Gumenicë u vranë 192 shqiptarë çamë; në Margjelikë dhe Parga u vranë 626persona; 2900 burra u masakruan; 214 gra dhe 96 fëmijë u vranë nga bandat e Zervas; 745 gra u përdhunuan , 76 të tjera u rrembyen; 32 fëmijë, më të vegjël se tre vjeç u masakruan; 86 fshatra u rrafshuan; 580 shtëpi dhe vende kulti u dogjën dhe u shkatërruan. Mbi 100 mijë çamë janë shpërndarë në qytetet e Shqipërisë dhe kërkojnë, mbas gjashtë dekadash eksodi, rikthimin ne tokat e tyre. Rikthimi vazhdon të kundërshtohet egërsisht nga autoritetet greke. Por ky rikthim ka filluar të kërkohet gjithnjë e më fuqishëm.
3.
Zëri i rebeluar i revoltës poetike të Podrimjes vinte tek lexuesi shqiptar i atyre viteve me dramatikën e thënies poetike; dramatikë që niste e soste me shqetësimet e krijuesit për Kosovën dhe për etninë... Nëse poetin e mujshon aq shumë heshtja e bardhë që shlyen emra, ngjarje masakrash e kohësh, ai dëshiron t'u japë zë pikërsht përmes verbit poetik, aty ku e sheh perspektivën e ligjërimit artistik:
Data 27 qershor 1944 shënon ditën e holokaustit çam. Kujtesa historike nuk shlyhet. Historia na thotë: pellazgo-ilirët ishin banorët e hershëm të Çamërisë. Përmendet mbreti i parë, Therporti, me prejardhje pellazg, heroi i shquar Pirro, kurse vetë Çamëria ishte pjesë e Mbretërisë Ilire. Çamëria ishte pushtuar nga Mbretëria Osmane më 1449, e cila luftoi kundër ushtrisë osmane në vitet 1611 dhe 1803. Në betejat e fundit u shqua regjioni i Sulit. Duke qenë pjesë e Janinës, atëbotë ishin të njohur si luftëtarë, mësues dhe patriotë Luli Çapari, Marko Boçari, Hasan Tasini, Osman Taka, Çelo Mezani etj. Kësaj radhe, duke i përmbledhur këto të dhëna, në ndihmë na dalin shkrimet e gazetës “Çamëria”, shkrime të autorëve si prof.Hazir Shala, shkrimet e gazetës “Balli i Kombit” (Boston), të Agron Alibalit, dëshmi nga debati i Kongresit amerikan me grekët për çështjen çame, kërkuar nga Hilari Klinton; shkrime nga Miranda Vickers, Joseph Jakobs, Shef i Misionit Amerikan në Shqipëri dhe të publicistes e krijueses Vitore Stefa-Leka. Në fillim të shekullit XX Çamëria kishte 75.000 banorë etnikë. Suliotët kanë folur shqip. Edhe sot e kësaj dite kudo që janë në fshatrat e Frarit (Kastri, Kanallaq, Hajke) në Prevezë, Artë, Pargë e gjetkë. Qendrat kryesore të saj janë: Filati, Gumenica, Parga, Margëlliçi, Paramithia e Preveza. Në veri, kufijtë e saj mbërrijnë deri në zonën e Delvinës, në jug kufizohet me Gjirin e Artës (Prevezës), në perëndim laget nga deti Jon, kurse në lindje ndahet prej pellgut të Janinës nga malet e Oliçikës e të Llakës. Çamëria pushtohet nga Greqia më 23 shkurt 1913. Pushtimin e pasoi një valë krimesh, ekzekutimesh e terrori mbi popullsinë, veçanërisht mbi atë muslimane. Kufoma shqiptarësh të shfytyruara në mënyrën më të egër, skena mizore në qytete e fshatra e Paramithisë. Më 17 dhjetor 1913, i ashtuquajturi "Protokolli i Firences" sanksiononte përfundimisht vijën jugore të kufirit, i cili linte jashtë territorit shqiptar Çamërinë dhe vise të tjera të Shqipërisë. Tashmë çamët i kanë ditët e vitet e holokaustit, si dhe ato të gjenocidit grek. Më 1913 u krye masakra në përroin e Selamit (Paramithi) e 72 krerëve të Çamërisë dhe e qindra të tjerëve. Shqiptarët tjerë u degdisën në Anadoll, u rrëmbehen me mijëra hektarë tokë buke, sipërfaqe të mëdha me vreshta, qindra mijë rrënjë ullinj, të cilat u bënë prona të elementëve grekë; inkurajimi i kryqëzatave fetare. U ndalua me dhunë të flitej në gjuhën shqipe. Qeveria greke bëri çmos që të përçante popullsinë shqiptare çame, duke u përpjekur të kundërvejë të krishterët ndaj muslimanëve. Bëhet fushatë e re masakrash dhe krimesh nga më monstruozët kundër popullsisë shqiptare. Të burgosurit dhe të internuarit çamë u liruan vetëm mbas pushtimit të Greqisë nga ushtritë gjermane në një gjendje të rëndë shëndetësore dhe shpirtërore. Gjenocidi vazhdoi edhe mbas Luftës së Dytë Botërore. Çamëria përjeton njërën ndër tragjeditë më të mëdha të Evropës: në qershor të vitit 1944, u vranë dhe u masakruan mbrenda 24 orëve rreth 1400 shqiptarë. Kurse gjatë qershorit 1944 dhe marsit 1945, në Filat vriten 1286 shqiptarë, 192 në Gumenicë, 626 në Margellicë dhe Pargë, kurse mijëra të tjerë zhduken. Shënohet: se “në të njëjtën kohë, si rezultat i gjenocidit grek, 2900 të ri dhe të vjetër, 214 femra, 96 fëmijë qenë masakruar, 745 gra qenë dhunuar, 76 femra qene rrëmbyer, 32 fëmijë, 68 fshatra qenë shkatërruar me gjithësej 5800 shtëpi.” Ndërrohen emrat e qyteteve dhe të fshatrave për ta shkombëtarizuar këtë krahinë, përdoren tatimet e rënda, grabitja e tokës, përjashtimi i popullsisë nga pjesëmarrja në administratën shtetërore, ndalimi i dhunshëm i arsimit në gjuhën amtare, vrasjet, burgimet, dënimi me dhunë deri në masakrat e përgjakshme. Nga një popullsi prej 35000 vetësh që ishte para luftës, mbetën vetëm disa dhjetëra familje. Vetëm në tragjedinë e Filatit dhe të Paramithisë që u zhvillua në qershor dhe tetor të vitit 1944, rezultati ishte: 2000 të vrarë, gra, fëmijë, pleq dhe burra të paarmatosur, të masakruar në mënyrën më çnjerëzore nga bandat zerviste. Në fshatrat e Paramithisë, Gardhitës, Dhrahumit, Karbunarit, Veliat, Filatit, Galbaqit dhe Spatarit u pati grabitje të mëdha. Joseph Jakobs, Shef i Misionit Amerikan në Shqipëri (1945-1946) shkruan: "Në mars 1945 njësi të forcave të shpërndara të Zervasit, kryen një masakër ndaj çamëve në zonën e Filialit dhe praktikisht e spastruan atë nga pakica shiqptare. Simbas të gjitha të dhënave, që kam mundur të mbledh mbi çështjen çame, në vjeshtën e 1944-ës dhe gjatë muajve të parë të 1945-ës, autoritetet e Greqisë veriperëndimore kryen goditje të egra, duke dëbuar rreth 25.000 çamë - banorë të Çamërisë nga shtëpitë e tyre. Ata u ndoqën deri në kufi, mbasi iu grabitën toka dhe prona. Qindra meshkuj çamë të moshave 15 deri 70 vjeç u internuan në ishujt e Detit Egje. U dogjën ne total 102 xhami". Gazeta "Çamëria ", organ i shoqërisë politike -atdhetare "Çamëria", shkruan: të martën e 27 qershorit 1944 në Paramithi u vranë 1400 burra , gra e fëmijë; gjatë periudhës qershor 1944 - mars 1945 u vranë në Filat 1286 çamë; në Gumenicë u vranë 192 shqiptarë çamë; në Margjelikë dhe Parga u vranë 626persona; 2900 burra u masakruan; 214 gra dhe 96 fëmijë u vranë nga bandat e Zervas; 745 gra u përdhunuan , 76 të tjera u rrembyen; 32 fëmijë, më të vegjël se tre vjeç u masakruan; 86 fshatra u rrafshuan; 580 shtëpi dhe vende kulti u dogjën dhe u shkatërruan. Mbi 100 mijë çamë janë shpërndarë në qytetet e Shqipërisë dhe kërkojnë, mbas gjashtë dekadash eksodi, rikthimin ne tokat e tyre. Rikthimi vazhdon të kundërshtohet egërsisht nga autoritetet greke. Por ky rikthim ka filluar të kërkohet gjithnjë e më fuqishëm.
3.
Zëri i rebeluar i revoltës poetike të Podrimjes vinte tek lexuesi shqiptar i atyre viteve me dramatikën e thënies poetike; dramatikë që niste e soste me shqetësimet e krijuesit për Kosovën dhe për etninë... Nëse poetin e mujshon aq shumë heshtja e bardhë që shlyen emra, ngjarje masakrash e kohësh, ai dëshiron t'u japë zë pikërsht përmes verbit poetik, aty ku e sheh perspektivën e ligjërimit artistik:
"Isha i vetëm me arabaxhinë
'i buzëqeshje të Bjeshkëve të Namuna kisha
dhe Flakën në sy"
(poezia "Ai që nuk të pa, Çamëri")
Personazhit, të cilit i zihet prita, nuk i dihet emri. Ai është i vetëm, duke e çuar, mbase, ndonjë kumt për librin a abetaren e botuar, a duke sjellë ndonjë shtypshkronjë në atdhe. Shfaqet thika mbas shpine a helmimi. Personazhi është i shumëzuar nëpër tragjeditë që kanë ndodhur. Vetë poeti i kishte vizituar ato vende çame gjatë atyre viteve '70 e '80. Pamjet shndërrohen në kujtesë të fortë, në imazhe poetike, sakaç.
4.
Aq shpesh e shpesh poeti zë e revoltohet kundër kësaj drame të harresës, kundër padrejtësive të djeshme e të sotme historike ndaj lirisë së shqiptarëve, sa i fshikullon të gjithë ata që sillen me indiferencë ndaj kësaj drame të masakrave:
“Oh Çamëri
ai që nuk të pa
vdiq në ëndërr”.
Poeti ka drojë për të ardhmen, nëse përsëritet kjo indiferencë a ky kob zhbërjesh, i paralajmëruar atëbotë si një monstrum në sfondin e ngjarjeve të viteve '80, që përgatnin tragjedi të reja kundër etnisë sonë. Tashmë poezia zë e endëzohet si një epikë dramatike mbi Çamërinë: ajo alegorizohet si vertikale poetike e lashtësisë sonë që lëshohet drejt nesh, si vetënjohje lirike e qenies sonë, si ftesë për vetëkthjellim. Prandaj krijuesi zë e i këndon zbulesat, anatemat a apokalipsat e tij të dhjatës poetike:
Oh ç'm'u këput litari te Guri i Prevezës
Joni ynë
Mjerë U'
(6 korrik 2014, shkëputje)
