Një sagë që firmos romanin e parë për çështjen çame.
Nga Fatmir Minguli
(Shënime kritike për romanin e shkrimtarit Kadri Ali “Çamëria… klithmë e mbytur” pjesa e tretë.)
Tek përfundon së lexuari pjesën e tretë të këtij romani, tashmë tepër të njohur ndër lexuesit shqiptarë, ndoshta të shfaqet ideja se romani do të ketë atë mbylljen klasike që në përgjithësi kanë trilogjitë. Po nuk ndodh fare ky përfundim. Kur e mbaron së lexuari pjesën e tretë ,automatikisht, libri të mbetet i hapur në dorë edhe pse je i impresionuar nga mendimet por edhe pse pret diçka tjetër…
Ky roman është realizimi i qëllimit madhor të autorit për të bërë një roman për Çamërinë. Me arritjen e këtij qëllimi, autori theu i pari ndër shkrimtarët çam dhe jo çam, tabunë e romanit të parë të plotë për jetën e popullit çam. Mbas 70 vjetësh zbërthen jo vetëm artistikisht dhimbjen e madhe të popullit të vet, por me një trill artistik të veçantë arrin të na japë figura të jashtëzakonshme , personazhe që do t’i kishin zili shumë shkrimtarë. E të mos harrojmë që pranë trillit artistik qëndron guximi i gazetarit, ish boksierit, biznesmenit të sukseshëm, kryetarit të familjes , autorit të poezive dhe tregimeve me aromë nga Çamëria etj.
Fisi namëmadh i Ajdonatëve në romanin e Kadri Ali – ut është në lulëzim të vazhdueshëm, falë shpirtit dhe gjakut të pastërt çam. Janë breznitë e e këtij fisi që ndërtojnë jo vetëm pallate me emrin e tyre por ndërtojnë diçka më të madhe se pallatet. Janë me dhjetra bij e bija, mbesa e nipër, nuse e dhëndurë të nderuar me mbiemrin e madh të Ajdonatëve që bëjnë të pabërën për ngacmimin, evidentimin dhe shpërthimin real të çështjes çame.
Këtu qëndron dhe një nga meritat e mëdha që shkrimtari Kadri Ali tek e ka strukturuar subjektin e këtij romani me ngjarjet më të fundit të jetës së shqiptarëve e në veçanti të popullsisë çame.
Këto merita çojnë në realizimin e një sage të rrjedhshme, plot kolorit, jetë në lëvizje, jetë plot me peripeci por me një qëllim të përcaktuar mirë. Kadri Ali i është shmangur rrëfimit zvarritës , ai përdor si dhe në pjesën e dytë të kësaj sage “narracionin grusht”, domethënë dhënjen e rrëfimit direkt, pa e mërzitur lexuesin.
Kjo mënyrë të shkruari të kujton gazetarin e shumë viteve më parë, po këtë Kadri që shkruante artikuj publiçistikë në gazetat e asaj kohe si “Çamëria” etj.
Çuditërisht këtë alterego të tij e gjejmë në këtë pjesë të tretë të romanit në personazhin e gazetarit të lirë amerikan të ditëve tona Edmond Kerljus. Veprimtaria e këtij gazetari avangardist është në sinkron me lëvizjet e mëdha patriotike të Ago Ajdonatit dhe fëmijve të tij, të krushqisë së tij, të studentëve të bashkuar shteteve të Amerikës dhe të Europës për të ndriçuar në sy të botës çështjen çame.
Jo më kot theksova më lart “Narracionin grusht”. Nuk është thjeshtë një mënyrë të të shkruari nga ana e shkrimtarit Kadri Ali. Eshtë vetë natyra e një boksieri të vërtetë, janë skenat me shoqërinë e boksierëve “Ajdonati”, janë ndeshjet e ringjet e ndryshme të boksit me të huaj, që aq bukur trashëgohen nga i madhi Ago Ajdonati, i biri i Fuatit të parë.
Ky roman është realizimi i qëllimit madhor të autorit për të bërë një roman për Çamërinë. Me arritjen e këtij qëllimi, autori theu i pari ndër shkrimtarët çam dhe jo çam, tabunë e romanit të parë të plotë për jetën e popullit çam. Mbas 70 vjetësh zbërthen jo vetëm artistikisht dhimbjen e madhe të popullit të vet, por me një trill artistik të veçantë arrin të na japë figura të jashtëzakonshme , personazhe që do t’i kishin zili shumë shkrimtarë. E të mos harrojmë që pranë trillit artistik qëndron guximi i gazetarit, ish boksierit, biznesmenit të sukseshëm, kryetarit të familjes , autorit të poezive dhe tregimeve me aromë nga Çamëria etj.
Fisi namëmadh i Ajdonatëve në romanin e Kadri Ali – ut është në lulëzim të vazhdueshëm, falë shpirtit dhe gjakut të pastërt çam. Janë breznitë e e këtij fisi që ndërtojnë jo vetëm pallate me emrin e tyre por ndërtojnë diçka më të madhe se pallatet. Janë me dhjetra bij e bija, mbesa e nipër, nuse e dhëndurë të nderuar me mbiemrin e madh të Ajdonatëve që bëjnë të pabërën për ngacmimin, evidentimin dhe shpërthimin real të çështjes çame.
Këtu qëndron dhe një nga meritat e mëdha që shkrimtari Kadri Ali tek e ka strukturuar subjektin e këtij romani me ngjarjet më të fundit të jetës së shqiptarëve e në veçanti të popullsisë çame.
Këto merita çojnë në realizimin e një sage të rrjedhshme, plot kolorit, jetë në lëvizje, jetë plot me peripeci por me një qëllim të përcaktuar mirë. Kadri Ali i është shmangur rrëfimit zvarritës , ai përdor si dhe në pjesën e dytë të kësaj sage “narracionin grusht”, domethënë dhënjen e rrëfimit direkt, pa e mërzitur lexuesin.
Kjo mënyrë të shkruari të kujton gazetarin e shumë viteve më parë, po këtë Kadri që shkruante artikuj publiçistikë në gazetat e asaj kohe si “Çamëria” etj.
Çuditërisht këtë alterego të tij e gjejmë në këtë pjesë të tretë të romanit në personazhin e gazetarit të lirë amerikan të ditëve tona Edmond Kerljus. Veprimtaria e këtij gazetari avangardist është në sinkron me lëvizjet e mëdha patriotike të Ago Ajdonatit dhe fëmijve të tij, të krushqisë së tij, të studentëve të bashkuar shteteve të Amerikës dhe të Europës për të ndriçuar në sy të botës çështjen çame.
Jo më kot theksova më lart “Narracionin grusht”. Nuk është thjeshtë një mënyrë të të shkruari nga ana e shkrimtarit Kadri Ali. Eshtë vetë natyra e një boksieri të vërtetë, janë skenat me shoqërinë e boksierëve “Ajdonati”, janë ndeshjet e ringjet e ndryshme të boksit me të huaj, që aq bukur trashëgohen nga i madhi Ago Ajdonati, i biri i Fuatit të parë.
Shkrimtari Kadri Ali
Kemi të bëjmë me një parabolë të fuqishme letrare ku fuqia dhe zgjuarsia e boksierëve do të triumfojë mbi kundërshtarët e çështjes çame. Por nuk është vetëm kjo parabolë që përdor shkrimtari Kadri Ali edhe në këtë pjesë të tretë të lkësaj trilogjie.
E kam fjalën për pavionin e ekspozimit të relikeve të botës çame në katin e parë të ndërtesës , pallatit të Ajdonatëve në Durrës. Sjellja në këtë pavion e shumë aristëve nga qytetet e ndryshme të Shqipërisë si dhe nga diaspora e gjërë e shqiptarëve është një gjetje mbresëlënëse artistike që e ngre nivelin e veprës shumë lart.
Pikërisht këto gjetje i japin freski të jashtëzakonshme sepse në fund të fundit secila gjetje e autorit çon në bindjen e madhe që ka populli çam në gjenezën e vet, dhe kur kjo gjenezë pasqyrohet në dokumenta të kohës, në veprat e atij skulptori me origjinë çame që kompozon pa rreshtur buste e përmendore , atëhere kemi të bëjmë më shumë se me një roman historik.
E kam theksuar dhe në shkrimin tim kritik për pjesën e dytë të kësaj sage se ky roman do të bëjë një jehonë në botën lertare shqiptare, boll që të organozohet një propagandim sado modest.
Përputhem kështu me idenë e botuesit të këtij romani, përfaqësuesit të “2M Company “ që pa tjetër që ky roman nuk do të jetë më një trilogji, po do të ketë një pjesë të katërt. Një pjesë e katërt që do të sjellë të tjera prurje sa artistike aq dhe problematike në gjërësimin e mëtejshëm të gjetjes së zgjidhjes përfundimtare të të drejtave të popullit çam, ashtu siç popullsia kosovare e arriti dhe sot gëzon lirinë pa pushtues të huaj.
Sjellja e një rinie të arsimuar në shtete të ndryshme të botës nga autori në këtë roman e bën atë shumë të besueshëm duke na sjellë imazhe të figurave të ndritura të botës së kulturës çame si i madhi Hoxha Tahsim etj.
Ringjallja në këtë pjesë të tretë të trilogjisë të personazheve tashmë të njohur për lexuesin si Bejto Hyseni me të vëllezërit ë tij Memeçin dhe Manin si shembëllim të djalit tjetër të Ajdonatëve, Bakiut, i jep një frymëmarrje të gjërë romanit.
Jo vetëm kaq, por shkrimtarit Kadri Ali i takon dhe merita e futjes së shumë bijve të ditur të dinastisë së Dinojve dhe jo vetëm të Abedin Pashë Dinos, por edhe të djalit të Rasih Dinos, grafistit me nam Ali Dino, ish deputet në parlamentin grek (1933 – 1936).
Me këto ndërthurje të formave të një kolazhi të lehtë, shkrimtari Kadri Ali duket qartë dhe bindshëm se ka hedhur mbi këtë roman historik, mbi këtë trilogji të jetës çame, gjithë arsenalin e tij dituror dhe jetësor.
Në fund të kësaj trilogjie lexohet:
“ Fill pas ceremoniesë të dekorates, mes duartrokitjeve të bashkëqytetarëve, Ajdonatët u vunë në udhë për në Sul, bashkë me vëllamët Toka - jat. Muzgun e asaj mbrëmje, ashtu siç e kishin ënëdërruarqë në çastin e nisjes nga Durrësi, dëshironin t’a shijonin në një cep të “Shkëmbit të Fajkojve”, aty ku bardët deklamonin vargje të frymëzuara nga shpirti i madh i shqiptarit liridashës. Aty Ajdonatët shpresonin të haseshin dhe me Bako Ajdonatin, Nasho Tokën, Memeç Hysenin, Mani Hysenin, që humbën në shtigje të thepisura betejash, për t’u shfaqur here pas here në tinguj këngësh e vargje poemash…”
A ka mbyllje më të bukur se sa kjo poezi e shkruar në vargje? Apo një elegji për ata që nuk do të kthehen më?
Jo, një poezi optimiste për një bashkim të shpejtë me të gjithë njerëzit e dashur në tokën e tyre të dashur.
Prandaj jam dakort me mendimin e shumë studjuesve që romani i Kadri Ali mbi Çamërinë është i vetmi në lloin e vet. Ai është një risi në letërsinë shqipe, që vjen jo vetëm në kohën e duhur, por vjen dhe si domosdoshmëri në botën që jetojmë sot.
Në shkrime të tjera kritike për veprat e Kadri Ali – ut e kam krahasuar punën e tij vetmohuese në letërsi si puna e Martin Idenit, një punë këmbëngulëse pa pyetur për rrethanat. Kësisoj Kadri Ali merr vetinë e shkrimtarit i cili punon pa autoçensurë, shkruan ato që ka menduar një jetë të tërë dhe që kaq hijshëm i hedh në faqet e kësaj trilogjie krejt të veçantë.
Në librin trilogjik “Çamëria…klithmë e mbytur” marrin pjesë me qindra personazhe, çka të kujton Tolstoin, punën e tij gjigante për “lëvizjen “ e personazheve në fushat e jetës. Janë tre brezni të cilat përfaqësohen me pjestarët e familjeve të tyre deri sa vimë në ato dhjetra e dhjetra djem e vajza të reja jo vetëm të fisit të Ajdonatëve por dhe të familjeve të tjera, të krushqive apo dhe të miqësive .
Mendoj se ky roman duhet të kalojë duke u vënë re sepse përbën një jetë të tërë të shqiptarëve andej e këndej Shqipërisë. Nuk e di sepse duke gjykuar mbi çka jep shkrimtari Kadri Ali në këtë trilogji , më kujtohet JakovXoxe me “Lumin e vdekur”…
Kemi të bëjmë me një parabolë të fuqishme letrare ku fuqia dhe zgjuarsia e boksierëve do të triumfojë mbi kundërshtarët e çështjes çame. Por nuk është vetëm kjo parabolë që përdor shkrimtari Kadri Ali edhe në këtë pjesë të tretë të lkësaj trilogjie.
E kam fjalën për pavionin e ekspozimit të relikeve të botës çame në katin e parë të ndërtesës , pallatit të Ajdonatëve në Durrës. Sjellja në këtë pavion e shumë aristëve nga qytetet e ndryshme të Shqipërisë si dhe nga diaspora e gjërë e shqiptarëve është një gjetje mbresëlënëse artistike që e ngre nivelin e veprës shumë lart.
Pikërisht këto gjetje i japin freski të jashtëzakonshme sepse në fund të fundit secila gjetje e autorit çon në bindjen e madhe që ka populli çam në gjenezën e vet, dhe kur kjo gjenezë pasqyrohet në dokumenta të kohës, në veprat e atij skulptori me origjinë çame që kompozon pa rreshtur buste e përmendore , atëhere kemi të bëjmë më shumë se me një roman historik.
E kam theksuar dhe në shkrimin tim kritik për pjesën e dytë të kësaj sage se ky roman do të bëjë një jehonë në botën lertare shqiptare, boll që të organozohet një propagandim sado modest.
Përputhem kështu me idenë e botuesit të këtij romani, përfaqësuesit të “2M Company “ që pa tjetër që ky roman nuk do të jetë më një trilogji, po do të ketë një pjesë të katërt. Një pjesë e katërt që do të sjellë të tjera prurje sa artistike aq dhe problematike në gjërësimin e mëtejshëm të gjetjes së zgjidhjes përfundimtare të të drejtave të popullit çam, ashtu siç popullsia kosovare e arriti dhe sot gëzon lirinë pa pushtues të huaj.
Sjellja e një rinie të arsimuar në shtete të ndryshme të botës nga autori në këtë roman e bën atë shumë të besueshëm duke na sjellë imazhe të figurave të ndritura të botës së kulturës çame si i madhi Hoxha Tahsim etj.
Ringjallja në këtë pjesë të tretë të trilogjisë të personazheve tashmë të njohur për lexuesin si Bejto Hyseni me të vëllezërit ë tij Memeçin dhe Manin si shembëllim të djalit tjetër të Ajdonatëve, Bakiut, i jep një frymëmarrje të gjërë romanit.
Jo vetëm kaq, por shkrimtarit Kadri Ali i takon dhe merita e futjes së shumë bijve të ditur të dinastisë së Dinojve dhe jo vetëm të Abedin Pashë Dinos, por edhe të djalit të Rasih Dinos, grafistit me nam Ali Dino, ish deputet në parlamentin grek (1933 – 1936).
Me këto ndërthurje të formave të një kolazhi të lehtë, shkrimtari Kadri Ali duket qartë dhe bindshëm se ka hedhur mbi këtë roman historik, mbi këtë trilogji të jetës çame, gjithë arsenalin e tij dituror dhe jetësor.
Në fund të kësaj trilogjie lexohet:
“ Fill pas ceremoniesë të dekorates, mes duartrokitjeve të bashkëqytetarëve, Ajdonatët u vunë në udhë për në Sul, bashkë me vëllamët Toka - jat. Muzgun e asaj mbrëmje, ashtu siç e kishin ënëdërruarqë në çastin e nisjes nga Durrësi, dëshironin t’a shijonin në një cep të “Shkëmbit të Fajkojve”, aty ku bardët deklamonin vargje të frymëzuara nga shpirti i madh i shqiptarit liridashës. Aty Ajdonatët shpresonin të haseshin dhe me Bako Ajdonatin, Nasho Tokën, Memeç Hysenin, Mani Hysenin, që humbën në shtigje të thepisura betejash, për t’u shfaqur here pas here në tinguj këngësh e vargje poemash…”
A ka mbyllje më të bukur se sa kjo poezi e shkruar në vargje? Apo një elegji për ata që nuk do të kthehen më?
Jo, një poezi optimiste për një bashkim të shpejtë me të gjithë njerëzit e dashur në tokën e tyre të dashur.
Prandaj jam dakort me mendimin e shumë studjuesve që romani i Kadri Ali mbi Çamërinë është i vetmi në lloin e vet. Ai është një risi në letërsinë shqipe, që vjen jo vetëm në kohën e duhur, por vjen dhe si domosdoshmëri në botën që jetojmë sot.
Në shkrime të tjera kritike për veprat e Kadri Ali – ut e kam krahasuar punën e tij vetmohuese në letërsi si puna e Martin Idenit, një punë këmbëngulëse pa pyetur për rrethanat. Kësisoj Kadri Ali merr vetinë e shkrimtarit i cili punon pa autoçensurë, shkruan ato që ka menduar një jetë të tërë dhe që kaq hijshëm i hedh në faqet e kësaj trilogjie krejt të veçantë.
Në librin trilogjik “Çamëria…klithmë e mbytur” marrin pjesë me qindra personazhe, çka të kujton Tolstoin, punën e tij gjigante për “lëvizjen “ e personazheve në fushat e jetës. Janë tre brezni të cilat përfaqësohen me pjestarët e familjeve të tyre deri sa vimë në ato dhjetra e dhjetra djem e vajza të reja jo vetëm të fisit të Ajdonatëve por dhe të familjeve të tjera, të krushqive apo dhe të miqësive .
Mendoj se ky roman duhet të kalojë duke u vënë re sepse përbën një jetë të tërë të shqiptarëve andej e këndej Shqipërisë. Nuk e di sepse duke gjykuar mbi çka jep shkrimtari Kadri Ali në këtë trilogji , më kujtohet JakovXoxe me “Lumin e vdekur”…
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen