Çamëria… klithmë e mbytur (II)

Saga e Ajdhonatëve,
klithma e një populli martir.

Nga Fatmir Minguli

Shënime për pjesën e dytë të romanit “ Çamëria… klithmë e mbytur “ të shkrimtarit Kadri Ali

Sapo fillon të lexosh faqet e para të pjesës së dytë të romanit “Çamëria… klithmë e mbytur “ sikur ndjehesh në romanin e parë. Eshtë patjetër mjeshtëria e autorit që me pak faqe të para të sjell ndërmend gjithë ato veprime monstruo...ze që ushtroi makineria shtetare greke mbi popullsinë çame të Paramithisë , Pargës e shumë qyteteve të tjerë shqiptarë.

Siç dihet , personazhi kryesor në romanin e parë është Fuat Ajdhonati i cili vdiq duke lënë mbrapa tre djem dhe një vajzë. Ai vdiq por la famën e madhe të tij që së bashku me të jatin luanin rol kryesor në jetën e Paramithisë deri sa ndodhën mënxyrat e papara dhe të përshkruara me fantazi realiste nga shkrimtari Kadri Ali.

Në pjesën e dytë të romanit “Çamëria…klithmë e mbytur “ ,autori na sjell vazhdueshmërinë e jetës së popullit çam, po kësaj here në një jetë tjetër , jetë jashtë tokës amtare, tokës së të parëve të tyre.

Tre janë djemtë e Fuat Ajdhonatit ,Baliu, Baki dhe Ago, të cilët vazhdojnë të ndërtojnë jetën e tyre pikërisht jashtë mureve të atdheut.

Në këtë pjesë të dytë, mjeshtrisht tregohet se si çanë në jetë Baliu dhe Ago, ndërsa për vëllanë e tyre Bakiun, nuk kemi asnjë lloj rrëfimi, veçse një pasazh të shkurtër pothuaj efemer ku diçka flitet se edhe ai është gjallë…Ndoshta ,autori e ka lënë për pjesën e tretë të këtij romani sa tërheqës aq dhe i ndertuar strukturalisht me një artificë të veçantë në trajtimin e temës çame.

Pra , kemi të bëjmë me një trilogji, një sagë që të kujton herë romanet e historive kalorsiake të mesjetës por dhe ato të kohëve moderne . Pikërisht këtu qëndron dhe një nga fenomenet artistike që Kadri Aliu, i shfaq sa papritmas aq dhe besueshëm, duke e bërë lexuesin që të ndjekë me kureshtje çdo faqe të romanit.

Tek lexoj librin e dytë të kësaj trilogjie më vinë ndër mend disa shprehje të nobelistit italian Luixhi Pirandelo ku diku thotë:

“ Do mësosh… se në rrugëtimin e jetës tënde do takosh shumë maska dhe pak fytyra.” Ky përcaktim që mua më pëlqen shumë, është dhe laitmotivi i romanit trilogjik të Kadri Aliut “ Çamëria… klithmë e mbytur” .

Njeri nga djemtë e Fuatit, Bali Ajdhonati në ato ditë të fundit të dëbimit të çamëve myslimanë nga tokat e tyre, sistemohet në Palzhin e Durrësit dhe fillon jetën si një djalë i ri i mbetur fillikat.Vëllai tjetër Ago ,mbas shumë peripecishë të mëdha shkon e sistemohet në Amerikë. Këto janë dhe dy linjat kryesore të pjesës së dytë të romanit.

Kadri Ali, si një shkrimtar tashmë i sukseshëm , me një përvojë të gjatë , ka ditur që të injektojë në këtë roman dhe tharmin e veprave të tij të mëparshme të shkruara në prozë, ku ndjehen aromat e figurave dhe sfondeve të romanit “Labirinthi i tranzicionit”, të vëllimit me tregime “Qorollepsja e të shtirurve” dhe librit të bukur publiçistik që pati një jehonë të madhe “Çamëria …sfidë pro paqes – 2007”. Ajo që është më intriguese për një lexues që e njeh letërsinë e Kadri Aliut , konsiston në faktin se fryma artistike e këtij shkrimtar ndihet me të njejtin pulsim, dhe shumë më fortë se shkrimet preçedente.

Si asnjë shkrimtar tjetër , Kadri Ali përshkruan jetën e Bali Ajdhonatit në jetën e tij tashmë durrsake, jetë e ngjashme me qindra çam që u sistemuan në Plazhin e Durrësit dhe në qytetin e Durrësit në përgjithësi. Autori duke treguar rritjen, vazhdimin e jetës së Balitut automativisht bën dhe historinë e qytetit të Durrësit sidomos atë të Plazhit dhe atë të Shkozetit.

Një paraqitje spektakolare e bregdetit durrsak dhe një përshkrim madhështor për peshkatarët vendas të sjellë bindshëm te plaku Cuf Dedja e bëjnë romanin tepër interesant kur ndjen mirësinë e këtyre njerëzve të thjeshtë, peshkatarëve emblematikë durrsakë .

Rrjedhja e jetës bën që Baliu të marrë pozicione pune të ndryshme në punëra të zakonshme por njëkohësisht përveç fytyrave të shohë dhe maska të shumta, që frymonin ajër negativ, që merrnin në qafë jetë njerëzish të pafajshëm. Por Kadri Ali si një romancier i shkathët , duke ndjekur instiktin pindarik di të ndërtojë skena sa të vërteta aq dhe të besueshme për ndonjë lexues të sotëm .

Rishfaqja e grekut Stavri Patihagisit në zyrat e sigurimit shqiptar, propozimi për një bashkëpunim të çamëve të sjellë në Shqipëri, me grekët në vitin 1949, është një nga skenat më intriguese të romanit, skenë e sjellë me mjeshtri narrative. Oferta e tij drejtuar Baliut si një përfaqësues i komunitetit çam në Durrës për t’u bashkuar me forcat greke të EAM – it nuk u pranua me bindje të thellë nga Baliu.

Nëpërmjet figureës stoike të këtij protagonisti ,Kadri Ali , arrin të bëjë analiza të holla të virtuteve të popullit çam, një qëmtim i disa vetive të pashprehura në letërsinë shqiptare , një vështrim mbi botën shpirtërore të këtij populli që u dëbua nga trojet e veta, një popull që ishte dhe është dëshmi e gjallë që rrëzon me mijra dokumenta të kancelarive të Europës.

Në mënyrë të papritur, me një befasi intriguese autori hidhet në linjë e dytë kryesore të kësaj pjese të dytë të romanit, në rrugën plot mundime por dhe të suksesshme të vëllait të Baliut , Agos.

I ndodhur në Amerikë para dëbimit masiv të njerëzve të tij , duke mos ditur asgjë për fatin e vëllezërve të tij, ai fillon jetën e zakonshme të emigrantit që në moshë tepër të njomë. I vetëm, bëhet boksier , fiton azil politik, kryen Universitetin e Harwardit, inkuadrohet në formacione ushtarake që e çojnë drejt CIA – s e deri sa bëhet kuadro i saj shumë i lartë.

Si një degë e pemës gjenealogjike së fisit famëmadh të Ajdhonatëve , jeta e Ago Ajdhonatit është një krenari për popullin e tij dhe jo vetëm për familjen , e cila ishte shkërmoqur nga andartët grek.

Në këtë libër , si në asnjë libër tjetër lexuesi do të gjejë ngulmimin e karakterit çam, përzjerë me krenarinë e vendlindjes. Aty do lexohen shumë faqe për përpjekjet e mëdha të Agos për të grumbulluar sa më shumë dokuemente origjinale që demaskojnë veprimtarinë kriminale të Napolon Zervës dhe përkrahësëve të tij.

Ardhja e Agos në tokat greke në vitet ’80 – ’90 si nënshtetas amerikan është një panoramë aventurash të bukura ku agjentura përzihet me shpirtin e madh të popullit çam, në kërkim të së drejtës sublime.

Autori luan me figurat kistorike ku në një sfond të qartë duken kapacitetet e mëdha të fantazisë të shkrimeve të Kadri Ali. Një stil elastik narrativ, i ngjashëm me grushtimet e boksierit me famë në Amerikë, Ago Ajdhonati, sjell në faqet e romanit ngjarjet e jetës së Agos në Amerikë, ngjarje që lexuesi do t’i gjejë tepër të këndëshme në shoqëri me shkencëtaren Parga Kuqi dhe të jatin e saj. Gjetja e bukur letrare, metaforike “grushtmbajtës “ si boksier e Agos është njëkohësisht dhe durimi i madh i popullit çam, që ashtu si në një ndeshje madhore boksi prêt fitoern e vet të pashmangëshme.

Dhe shkrimtari me penelatat e tij herë të shpejta e herë të ngadalta pikturon tabllo durrsake ,duke i kaluar vitet e pushtetit komunist deri në fundin e tij të pashmangshëm. Në këto tabllo kalojnë si pjesë filmore ndërrmarjet e Durrësi ku punuan dhjetë fëmijtë dhe nipërit e mbesat e të shumta të Baliut, kalojnë ngjarjet e puçeve politikë ku një rëndësi e madhe i kushtohet dy figurave çame Teme Seiko dhe Tahir Seiko.

Kalimi në dy linjat e pjesës së dytë të trilogjisë , herë të Baliut dhe herë të Agos e bën romanin shumë interesant ku me të vërtetë beson se ky roman do të tërheqë shumë lexues dhe do të jetë “ pre “ e kritikës, çka do të tregojë se letërsisë shqiptare i vjen një roman krejt i veçantë e për aq më shumë një trilogji e vërtetë.