QËNDRESA E SULJOTËVE
Islamizimi në Çamëri mori përmasa të mëdha dhe arriti kulmin në 30 vjetët e para të shek. XVIII. Në vitin 1732, me urdhër të Portës së Lartë, u nis një ekspeditë ndëshkimore kundër suljotëve të “pabindur” e të rebeluar ndaj pushtuesit osman dhe agallarëve myslimanë vendas. Suljotët, qysh në fillimet e pushtimit osman ishin larguar nga ultësirat e Çamërisë për të ruajtur fenë e tyre të krishterë dhe ishin vendosur në lartësitë e maleve të Sulit, ku kishin krijuar vendbanimet e reja të tyre. Suli, një krahinë malore, bënte pjesë nga pikëpamja administrative në kazanë e Paramithisë. Ai ndodhej në juglindje të saj. Suljotët zotëronin toka të pakta bujqësore, prandaj në jetën e tyre ekonomike rolin kryesor e luante blegtoria, e përfaqësuar nga bagëtitë e imta, kryesisht dhia. Jeta ekonomike- shoqërore, politike dhe juridike e banorëve të saj rregullohej sipas të drejtës zakonore lokale. Pushtuesit osmanë u orvatën t’ua hiqnin suljotëve venomet tradicionale. Kjo ekspeditë u nxit edhe nga venecianët. (Burimi: Kr.Perevou. Istoria Souliou. Athinë. 1857). Ndërmarrja e forcave osmane nuk qe e suksesshme. Qëndresa e vendosur e suljotëve bëri që forcat e shumta ushtarake osmane të zmbrapsen, duke lënë nëpër honet e grykave e gërxheve të Sulit shumë të vrarë. 12 vjet më vonë, në vjeshtën e vitit 1759, komanda e lartë e ushtrisë osmane në Janinë, ndërmori një ekspeditë të re kundër suljotëve. Disfata që pësuan osmanët në ekspeditat ushtarake kundër Sulit e suljotëve, bëri që të ndërmarrin veprime të dhunshme ndaj fshatrave të krishtera në Çamëri, (sipas historianëve P. Aravantino, Spiro Muselimi, V. Krapsiti, K. Perovoi etj). Këto veprime bënë që shumë fshatra të krishtera në krahinën e Margëlliçit të pranonin fenë myslimane.(Burimi: P. Aravantinoi. Cronografia tis Ipeirou, Vol I, faqe 245-246). Islamizimi në Çamëri njohu shtrirje të dukshme pas ngjarjeve të Orvollit(1768-1774), Traktatit të Kyçuk-Kajanxhisë(1774, midis dy shteteve ndërluftuese, Rusisë dhe Perandorisë Osmane…
TOLERANCA FETARE NË ÇAMËRI
Autorë të huaj, që e kanë vizituar Çamërinë në fillim të shek. XIX, dëshmojnë për tolerancë fetare të shqiptarëve çamë dhe indiferentizmin e tyre ndaj fesë. Lidhur me këtë, Bartoldy shkruan se shqiptarët e islamizuar nuk ishin në gjendje të shpjegonin se si kishin kaluar në fenë islame. Ai nënvizon se myslimanët e Paramithisë kanë shumë pak njohuri për fenë e tyre, gratë nuk i mbajnë të mbuluara me ferexhe, ata pinë verë e nuk e kanë për zor të bëjnë lidhje martesore me të krishterët.(Burimi: Eteria Ipirotikon Spoudan…, vep. E përm., f.212”.
I njëjti autor shtor se në qoftë se bashkëshortët janë të feve të ndryshme, gruaja, në të njëjtin tigan, skuq një copë mish dashi për njërin dhe një copë mist derri për tjetrin.(Burimi: J.L.S. Bartholdy, Voyage en Greece, Tom II, f243-245). Hjuzi(T.S. Hughes, Travels in Greece and Albania, London, 1830, bot. II, vëll.ll, f.lO5)ishte një klerik anglikan, që ka shëtitur nëpër Çamër në fillim të shek. XIX e ka dhënë disa shpjegime që shprehin qartë tolerancën fetare në atë krahinë. “Shqiptarët muhamedanë – shkruan ai, – me fenë e re që morën nuk i respektojnë doktrina fetare islamike”. Myslimani merr për bashkëshorte një grua të krishterë, i çon djemtë në xhami dhe i lejon vajzat ta shoqërojnë nënën e tyre në kishë.Përfundimet që kishin arritur nga afër dy studiuesit dhe vrojtuesit, që përmendëm më sipër, i shpie edhe më tej një autor tjetër, Montagy, e cila duke shpjeguar lidhjet dhe tolerancën fetare mes myslimanëve e të krishterëve tek shqiptarët, shkruan se myslimanët e të krishterët shqiptarë nuk ishin në gjendje të përcaktonin se cila prej feve të tyre ishte më e mira, prandaj të premten ata shkonin në xhami e të shtunën në kishë.(Burimi:Lady Mori Wartheley Montagy: Letra dhe vepra, Leret Warnhiffe, Filadelphie, 1837, vëll.I, f.252).Një aspekt tjetër të indiferentizmit fetar na e jep edhe oficeri francez, Adolf Carber nën emrin Ibrahim Mensur Efendiu. Ai ka qëndruar për shumë kohë pranë Ali Pashë Tepelenës. Në veprën e tij(Burimi: J.M. Efendi, Kujtime për Ali Pashën, Tiranë, 2003, f. 57.) shkruan se ata që njihen si muhamedanë, nuk dinë gjë tjetër, nga pikëpamja fetare, veçse të deklarojnë se janë turq, se fjalën mysliman nuk e njohin dhe akoma më shumë nuk njohin islamin. Ndërsa ata që e konsiderojnë veten të krishterë, vazhdon më tej ky autor, mjafton ta quajnë veten kaurë, që është një bastardim i fjalës turke ‘guyaur’, që do të thotë i pabesë, sipas riti të kishës greko-bizantine(Burimi: Ai i cituar më parë).
MUSA DEMI PËR TOLERANCËN
Shembuj të tolerancës fetare në Çamëri na jep atdhetari i shquar Musa Demi nga Filati, në një artikull të botuar në gazetën “Dielli” të Bostonit, më 22 tetor të vitit 1909: “…përpara lirisë (lexo: përpara revolucionit xhonturk të vitit 1908), myslimanët e të krishterët kanë shkuar shumë mirë dhe si u shpall liria pa vështruar fe a din, të gjithë bashkë u puthën në xhami të Filatit, që të mos mbetej asnjë armiqësi e vogël midis tyre. Akoma edhe për të ngrirë fanatizmin e besës (besimit) në kishën e Filatit, që s’kishte kambanë, u zotuan myslimanët shqiptarë që të bien kambanën dhe kështu e prunë. Ditën që u var kambana, u mblodhëm në mitropoli më shumë se 150 myslimanë dhe hoxhë dhe e shpunë në kishë dhe repara (përpara) që e vuri dhe i ra qe hoxhë”. E më tej Musa Demi vijon duke thënë se me këtë parathënie “dua të them që fanatizëm bese (besimi) nuk ka”. Dhe ai shtronte pyetjen: “kur u shthurën myslimanët me ca të krishterë? Kur ne hapëm klubin dhe shkollën shqipe këtu dhe Ethniqi Eteria, i mbushi me armë dhe i këshilloi me anë të dhespotit të bashkohen me Greqinë e të punojnë për “Ethniqi Eterinë”. Kështu u derdhën kundër shqiptarëve saqë një shqiptar mysliman s’vij dot me një fshat të krishterë se pa dëm s’kthehej.
UNITETI MES ÇAMËVE
Në Çamëri, si në mbarë trojet shqiptare, marrëdhëniet midis myslimanëve e të krishterëve, nuk u karakterizuan asnjëherë nga urrejtja mes tyre. “Myslimanët e Çamërisë, – shkruan J. Sharra në veprën e tij(Burimi: J. Sarras, vep. e përm.,f,171)., – nuk vepruan kurrë me dëshirën e tyre kundër të krishterëve, përveç elementëve të veçantë dhe reagimeve momentale. Çdo veprim i dhunshëm që mund të kryhej, – thotë autori, – nxitej drejtpërdrejt sidomos nga nacionalistë e çifligarë”. Ata ruajtën me xhelozi traditën shqiptare: doket, zakonet, marrëdhëniet miqësore e vëllazërore mes tyre. Në ditë feste, shkruan historiania greke e ditëve tona Toula Mallakata, në veprën e saj “Margariti”(Burimi:T. Stefanidou Malakata, Margariti), “myslimanët e të krishterët festonin bashkë: Xhemua me violinë, Fantasi me lahutë, Xurri me def dhe Pulisi me klarinetë ekzekutonin melodi të bukura të këngës së ‘Minushit’ e këngë të tjera çame e të gjithë së bashku kalonin çaste të gëzuara”. Kjo studiuese në këtë vepër sjell një të dhënë interesante që tregon marrëdhëniet e mira mes myslimanëve e të krishterëve çamë. Ajo tregon se në vitet ’30 të shekullit të shkuar, në një kishë greke në periferi të Margëlliçit, kishte rënë një zjarr. Ndërkohë burrat ishin të gjithë në fusha e në pazar. Në kohën kur flakë dhe tymi doli nga çatia e kishës, të parat që i dalluan ishin gratë myslimane. Ato nisën menjëherë fëmijët për në pazar e në fusha të lajmëronin banorët e fshatit se kisha kishte marrë flakë. “Të parët qt mbërritën për të shuar flakët dhe luftonin me zjarrin, thotë autorja ishin myslimanët e Margëlliçit”, mes tyre ajo përmend Hasanin dhe Osmanin nga lagjja “Driza”. Më pas arritën edhe të tjerë, Taqi e Nikolla dhe që të gjithë së bashku, si vëllai me vëllanë, luftuan me flakët dhe arritën të shpëtonin kishën nga djegia.(Burimi: Ai i cituar më parë). Ajo gjithashtu tregon se, në ditët e krishtlindjeve, në meshën festive në kishën e fshatit Margëlliç, merrnin pjesë edhe shumë myslimanë margëlliçiotë si dëgjues në atë ceremoni të shënuar fetare. Gjithashtu autorja ve në dukje se të krishterët për pashkët zienin dhe ngjyrosnin shumë vezë të kuqe, se në shtëpitë e të krishterëve shkonin për urim shumë myslimanë dhe të gjithë qeraseshin veç të tjerave dhe me vezë të kuqe, jo vetëm për ata myslimanë që ishin për vizitë, por edhe për pjesëtarët e familjes.
Kur flitet për procesin e islamizimit në Çamëri, është e rëndësishme të theksohet dhe një dukuri tjetër interesante: të islamizuarit e dinin jo vetëm prejardhjen e tyre, por edhe origjinën e fshatit e të qytetit e të tyre, lidhjet fisnore që kishin me të islamizuarit, madje përafërsisht dhe kohën kur ishin bërë myslimanë(Burimi: Pouqueville, Voyage de la Grëce, vëll. I, f.259).Dinin dhe lidhjet farefisnore që kishin shumë familje myslimane e të krishtera midis tyre.”Besnikëria e myslimanëve shqiptarë ndaj Islamit nuk i përngjan aspak bindjeve kokëforta të muhamedanëve aziatikë”, thotë Dora d’Istria. Ajo vijon më tej: “Krenaria kombëtare ishte e gjallë te shqiptarët, saqë edhe ato që e kishin përqafuar Islamin, i përbuznin osmanët”.Burimet historike tregojnë se shqiptarët që mohuan krishterimin, kanë luajtur në Perandorinë Osmane një rol të rëndësishëm. Por këta shqiptarë që ishin në sferat e larta në Perandorinë Osmane, nuk pushuan së lëvizuri heshtazi për të krijuar një Shqipëri të pavarur.
LIDHJET E GJAKUT NË ÇAMËRI
Lidhjet e gjakut mes myslimanëve e të krishterëve çamër i dëshmojnë burime të shumta historike. Kjo tregon tek popullsia autoktone e asaj krahine, edhe pse u krye një përzierje fetare, lidhjet mes fiseve pa dallime fetare u ruajtën dhe u transmetuan në breza deri në ditët tona. Ato janë pasqyruar nga shumë autorë grekë dhe të huaj si dhe në dëshmitë autentike që japin vetë fiset myslimane e të krishtere për këto lidhje gjaku. Njeri nga autorët e krishterë çamë, Vasil Krapsiti nga Paramithia, në njerën nga veprat e ti(‘Vas Krapsites, Oi Mousulmanoi Tsamides tis Thesprotias), duke folur për këto lidhje shkruan se kujtonte nga fëmijëria e tij lidhjet fisnore midis banorëve të krishterë të fshatit Draganj me familje myslimane të fshatit mysliman Karbunarë. Po ky autor, në vijim të veprës së tij, jep shembuj konkretë të këtyre lidhjeve duke thënë: “Deri në vitet e fundit ka pasë myslimanë e të krishterë, që mes tyre kishin lidhje farefisnie si p.sh. Marazapulenjtë e Dhragomisë me Jasin Aliun e Gardhiqitose fisi i Dinenjve në fshatin Psakë (të Paramithisë) me familje myslimane të fshatit të Nikolicanjit”. Historiani paramithiot këto lidhje i shtrin edhe në fshatra të tjera. Sipas Krapsitit, Sako Xhaferri, nga fshati Koriqan, pasi u islamizua dhe mori emrin mysliman Sako, shkoi dhe u stabilizua në rrethin e tij të ngushtë në fshatin Dramës, një fshat fqinj me Koriqanin, që kishte nisur të popullohej kryesisht me të islamizuar. Këto lidhje, siç tregojnë të moshuarit, mes fisit të Sako Xhaferrit dhe të krishterëve të Koriqanit, ishin të vjetra dhe u ruajtën dhe u transmetuan nga brezi në brez deri në vitin 1944, kohë në të cilën u shpërngulën çamët me dhunë.
FISNIKËRI ÇAME
Një dëshmi tjetër interesante është edhe ajo e Jani Sharrës. Në veprën e tij ai na sjellë disa detaje interesante të lidhjeve farë e fisnore që ekzistojnë në mes të Sharrenjve të krishterë të fshatit Kastri (Gumenicë) dhe fisit të madh mysliman të Kleftatëve në fshatin Varfanj. Ja dhe një histori që sjellë ai: Një ditë, një nuse nga të familjes së Sharrenjve, shkoi tek kroi për të mbushur ujë. Nusja ishte një nga femrat më të bukura të fshatit. Bukuria e saj i kishte tërhequr vëmendjen kajmekamit turk. Ai, sa herë që shkonte nusja në krua, e vërente me kujdes dhe një ditë, duke menduar se e krishtera ishte pa mbrojtje, e provokoi në çështje nderi. Nusja e tronditur rëndë nga fjalët e pahijshme që dëgjoi nga goja e kajmekamit, lë shtambën në krua dhe shkon drejt e në shtëpi. Ajo e skuqur nga turpi dhe e përlotur i tregon vjehrrës se çfarë i kishte ndodhur. Plaka e shtëpisë, pa pritur që të kuvendonte me djemtë për fyerjen që i ishte bërë fisit të madh të Sharrenjve në çështje nderi, çohet menjëherë, merr nje sopatë të vogël, që e mbanin si mjet të mprehtë për të prerë mish, e ve atë nën sqetull, duke u maskuar që të mos shihej e shkon drejt e tek kajmejkami, që ishte duke kuvenduar me dy-tre burra në qendër të fshatit.
- Kamejkam efendi! Të kam të lutur të më afrohesh një dakike se kam pak punë me ju,- iu drejtua plaka.
Ai ktheu paksa kokën dhe u nis për tek gruaja e krishterë, që ishte shtatë-tetë metra larg tij. Sapo iu afrua, ajo i tha: “Zotrote je i dërguar i qeverisë në një vend ku çdo njeri prej nesh e ka nderin gjënë më të shtrenjtë dhe kush ia prek atë, e paguan me kokën e tij”. Dhe në mënyrë të rrufeshme, plaka nxjerr sopatën e vogël dhe me një të goditur e pret kokën e kajmekamit si të një pule…
HAKMARRJA DHE…ZGJIDHJA
Vrasja e kajmekamit nga një grua e krishterë bëri shumë bujë dhe u përhap menjëherë në të gjithë krahinën e Çamërisë. Menjëherë pas kësaj ngjarjeje, fisi i Sharrenjve të Varfanjit u largua brenda ditës për në fshatin Kastri (Gumenicë), ndërsa burrat dolën maleve për t’u shpëtuar ndjekjeve e burgimeve të rënda. Në Varfanj arriti menjëherë xhandarmëria e Margëlliçit. Akuza kundër fisit të Sharrenjve ishte tepër e rëndë: “Kundërshtarë të qeverisë turke, që kishin ngritur krye e vrarë kajmekamin”. Në ato rrethana njeri nga djemtë e fisit të Sharrenjve, i shoqi i nuses që ishte provokuar, vendosi të dorëzohet, duke pranuar fajin e rëndë që kishte kryer e për ta larë këtë, u deklaroi zyrtarëve turq se ishte gati të bëhej mysliman. Që nga çasti që ky pranoi të ndërronte fenë, pushoi çdo ndjekje ndaj familjes së tij. Në këtë mënyrë Sharrenjtë u shpallën të pafajshëm. Djali i Sharrenjve që u islamizua, u kthye në fshatin e tij në Varfanj dhe mori emrin mysliman. Bashkëfshatarët e tij e pagëzuan me epitetin “Kleftë”, që në gjuhën popullore do të thotë kaçak. Këtë fis, që nga fillimi i shekullit XVIII, kur ndodhi ngjarja e deri në ditët tona, e njohin me emrin “Kleftatë”. Me kalimin e viteve fisi i Kleftatëve u shtua shumë dhe u bë ndër fiset me emër jo vetëm në Varfanj, por në të gjithë Çamërinë, që krahas Pronjatëve e Çaparenjve, Daljanenjëve, Dematëve e Sejkatëve, Husove të Margëlliçit e Zigurenjve, përmenden në shumë burime historike vendase e të huaja si një fis i fuqishëm, që ka nxjerrë shumë figura të shquara në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare.
TJETËR DËSHMI UNITETI
Sa të forta e të qëndrueshme kishin qenë lidhjet e gjakut mes të krishterëve e myslimanëve në Çamëri si dhe marrëdhëniet e bashkëjetesës në harmoni mes tyre, le t i kthehemi episodeve që na përcjell Jani Sharra përmes veprës së tij. Me ardhjen në fuqi të diktatorit Jani Metaksaj, për nder të tij, më 4 gusht, zhvilloheshin manifestime popullore jo vetëm në qendrat kryesore të Greqisë, por edhe në Çamëri, ku merrnin pjesë myslimanët dhe të krishterët. Një manifestim i tillë u zhvillua edhe në Filat, më 4 gusht të vitit 1937.
Manifestuesit nga krahina të ndryshme të Çamërisë, ishin mbledhur në qendër të Filatit tek një shesh i madh, që njihej me emrin “Pusi i Gjerë” i qytetit. Ky pus i madh në qendër të qytetit, verë dhe dimër i mbushur plot me ujë, shërbente edhe si burim kryesor uji për qytetin.
Gjatë ceremonisë festive të 4 gushtit aksidentalisht bije në pus një djalë i ri i familjes së Sharrenjve. Ishte Dhimitri, që nuk i kishte mbushur ende të njëzet vjetët, i cili për një çast u gjend në fund të pusit. Të gjithë të pranishmit mbetën të tronditur. Këngët dhe vallet pushuan. Djali luftonte me vdekjen në ujin e ftohtë të pusit të thellë. Një djalosh mysliman nga Filati, Sali Jonuzi, mori guximin dhe ashtu i veshur siç ishte, u hodh në thellësi të pusit, e rrëmbeu trupin e Dhimitrit nga fundi i pusit dhe me lëvizje të shpejtë të këmbëve, po ngjitej drejt sipërfaqes. Por për fat të keq Dhimitri nuk jetonte më. Vdekja e Dhimitrit u kthye në ditë zie e dhembjeje të thellë në familjen e Sharrenjve në Kastri. Shumë miq të fisit të Sharrenjve, myslimanë e të krishterë nga Varfanji, Gumenica, Filati, Paramithia e fshatra, shkuan në fshatin Kastri për ngushëllime. Dhoma e miqve të Sharrenjve ishte mbushur plot me burra të vjetër e të mençur, midis tyre ishte dhe Musa Demi nga Filati, Naif Vejseli, Isuf Izeti e Alush Ziguri nga Varfanji e shumë të tjerë nga paritë e fshatrave të Çamërisë. Burrat në dhomën e miqve thithnin cigaret dhe qëndronin të heshtur. Nuk gjenin fjalë për të ngushëlluar mikun e tyre Ilia Sharrën, që kishte humbur të birin. Si kudo bashkë, myslimanë e të krishterë, vëllezër të një gjaku.
Huazuar nga Gazeta Dita
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen