Vëllamëritë dhe martesat, forconin kompaktësinë çame.

Në luftë për nder e vatan i madh e i vogël, ndërsa në festën e fitores me këngë e valle! Kështu e kanë përcaktuar jetën dhe qëndresën e Çamërisë ndër dekada e shekuj historianë vendas dhe të huaj. Se pushtuesit nga Anadolli, më pas qarqet shoviniste greke, nuk e lanë kurrë të qetë në trojet e veta shqiptare këtë popull trim e fisnik. Si pasojë e kësaj gjendje terrori e lufte të përhershme, banorëve të Çamërisë iu desh të kondicionojë të gjitha ritualet e jetës së përditshme, në funksion të nderit e dinjitetit të kërcënuar. “Nuk mund të kuptohet qëndresa dhe heroizmi i Çamërisë e banorëve të sajë pa njohur e ‘prekur’ një sërë vetish e virtytesh brilante. Kështu, vëllamëria mes çamëve(për shkak të forcës së qëndresës ndaj kërcënimit), ishte më e përhapur se në trojet e tjera shqiptare. Që fëmijë, çamët njiheshin e rriteshin me psikologjinë e luftës kundër pushtuesit, e ndaj në luftë shkonin të bashkuar i madh e i vogël, e fitoren e festonin me këngë e valle. E në kontekstin e qëndresës, kanë rolin dhe misionin e tyre veshja, bestytnitë, vallet karakteristike, gëzimi, zija e morti…” – pohon mes të tjerave historiani i njohur Hajredin Isufi. Në vazhdim, ai sjell dokumente e dëshmi të riteve e zakoneve çame në shekuj.

VËLLAMËRIA NË ÇAMËRI 

Në Çamëri fisi nuk ishte krejt i mbyllur për anëtarët e fiseve të tjerë. Ata pranonin anëtarë nëpërmjet vëllamërisë. Vëllamëria, shkruan Edith Durham, ishte zakon shumë i vjetër i përhapur gjerësisht në Shqipërinë e Veriut e të Jugut.(Burimi:E. Durham, Brenga Ballkanike dhe vepra të tjera për Shqipërinë, Tiranë 1990, f.155). Vëllamëria në Çamëri ishte shumë e përhapur edhe mes myslimanëve e të krishterëve çamë. Bëheshin dy vëllemër, kur kishin të njëjtën moshë, kishin qenë më parë shumë miq dhe mbi të gjitha e çmonin shumë njëri- tjetrin.(Burimi: K. Kritovasili, Souliotes kai Labides, Athinë 1905, f. 11). Pasi plotësoheshin këto kushte, si dhe dëshira e të dy palëve për t’u bërë vëllemër, duhej marrë dhe miratimi i kryetarëve të familjes, plakut të shtëpisë. Kur këto formalitete mbaronin, vinte çasti i ceremonisë: Dy vëllezërit lidhnin gishtin e vogël të dorës me spango deri sa të ënjtej paksa, e shponin pakëz mollëzën e gishtit, e linin të kullonte gjaku, pastaj merrnin pak sheqer, lyhej me gjakun e njërit prej vëllemërve dhe hahej me lugë kafeje. Vëllemërit, pasi merrnin pak gjak nga gishtat e njëri-tjetrit dhe e hanin me sheqer, betoheshin: “Zemra ime është zemra jote, jeta ime është jeta jote”. Më pas përqafoheshin me njëri-tjetrin, shtrëngoheshin fort e putheshin. Edhe pjestarët e dy familjeve të vëllemërve, që ishin prezent, përqafoheshin dhe putheshin dhe uronin njeri- tjetrin me shtrëngime duarsh e fjalët “për hajër na kloftë” e më pas zbraznin pushkë në ajër. Në atë ceremoni të improvizuar, vëllemërit shkëmbenin dhurata simbolike ndërmjet tyre si çorape e triko, të punuara me mjeshtëri nga nënat e motrat e tyre. Që nga ky çast vëllemërit konsideroheshin të një gjaku dhe familjet e tyre këto lidhje të reja gjaku i festonin me këngë e vallë e mishra të pjekura të shoqëruara me pije. Gostia mes vëllemërve e të afërmve të tyre vazhdonte tre ditë. Mes dy familjeve e fisit të vëllemërve nuk mund të bëheshin krushqi. Vëllamëria midis myslimanëve e të krishterëve në Çamëri, shkruan Niko Zhango, ishte shumë e përhapur. (Burimi: Nik. G.Ziagkos, I antistasi ton Soulioton kai o Llmbro Xhavellas, Athinë, 1968). Ai tregon se një mysliman në Margëlliç i quajtur Omer Velija, ishte vëllam me një suljot nga një fis i shquar. Në kujtesën e popullit çam ruhen lidhjet vëllamërore e pjesëtarëve të familjeve të mëdha të parisë së Çamërisë: të Pronjatëve, të Çaparenjve, Dematëve e Sejkatëve, Daljanenjve të Konispolit, Kleftateve të Varfanjit, Hidret e Gardhiqit të Paramithisë, Gërret e Vrohonjatëve, Husot, Haxhinjtë e Kasëmet e Margëlliçit dhe shumë familje të përmendura çame, që kishin vëllemërit e tyre të krishterë jo vetëm në fshatrat e qytetet e tyre, por edhe në zonat e thella si në Sul e gjetkë. Kështu p.sh. Pantazenjtë e Sulit ishin në lidhje vëllamërie me fisin e madh të Xhematëve myslimanë në Sollopi të Filatit. Vëllamë me të krishterë ishte dhe Avdulla Kasemi nga Margëlliçi me një të krishterë nga Shenica, Jasin Sadiku (Haxhiu) me Nikollë Manon nga fshati Rrapes, Teofik Qemali nga Karbunari, ishte vëllam me Andon Naçon, Abedin Kupe Xhemali me bashkëfshatarin e tij Vangjel Kaçilin nga Shulashi e qindra të tjerë, që po t’i rendisim do të bëhej një varg i gjatë. Me interes të ndalemi në lidhjen e vëllamërisë që kishte Islam Pronjua i Paramithisë, me një nga fiset më në zë të Sulit, Xhavellenjtë dhe prijsin e tyre, Foto Xhavellë. (Burimi: Sp. Melas, To lintari…, vep. E përm.,f. 73-97)

ÇAMËT NË BETEJA 

Studiuesit e huaj kanë vënë re një dukuri interesante të shqiptarëve çamë në veprimet luftarake. Ishte zakon se kur shkoje në luftë kundër armikut, në më të shumtën e rasteve vihej re një grupim në bazë të lidhjeve familjare e fisnore, që qëndronin pranë njeri-tjetrit në beteja. Bartholdy është një ndër studiuesit e parë që na e përcjell të konkretizuar këtë dukuri. Ai thotë se në mbrojtjen e Artës dhe rrethinave e saj, ishte caktuar Sulejman Çapari, një burrë 85 vjeçar me shtat të lartë gjigant, që nuk kishte asnjë shenjë tjetër të pleqërisë, veçse mjekrën e bardhë si dëbora.  Bartholdy më tej shkruan: “Sulejman Çapari shoqërohej nga dymbëdhjetë djemtë e tij, që ishin nga 30 deri në 60 vjeç dhe që shquheshin të gjithë për shtatin e lartë sikur i ati, dhe po ashtu shquheshin për kurajon dhe forcën e tyre të jashtëzakonshme. Këta, vazhdon më tej Bartholdy, në luftë qëndronin gjithnjë pranë njeri-tjetrit, zakon ky që ishte i përgjithshëm tek ky popull, me qëllim që nëse njeri prej tyre vritej, të tjerët të kishin mundësi t’ia merrnin hakun e ta tërhiqnin të mos e zinte armiku. (Burimi: Bartholdy, vep. e përm., f. 243). Ata edhe në sulm, edhe në tërheqje ishin pranë njeri-tjetrit. Një dukuri e tillë si ajo që pamë tek Çaparenjtë e Luaratit, ishte e njëjtë edhe tek Daljanenjtë e Konispolit. Mehmet bej Daljani, nga paria e Konispolit, në mbrojtjen e Prevezës nga forcat e Ali Pashës, mbështetës kryesor të tij besnik e që kishte vendosur në pozicionet kyçe, kishte vëllanë e vet, Mehmet bej Daljanin me njerëzit e tij.

LUFTËTARËT SULJOTË 

I njejti zakon ishte edhe tek luftëtarët shqiptarë suliotë. Historiani grek i fundit të shek. XIX, Kr. Kristovasilis në veprën e tiJ (‘K. Kristovasilis’, The Eroika thainata ton Soulioten kai Souliotidhen, London, 1887) U tregon se forcat suliote sa herë që përballeshin me forcat e Ali Pashës, pjesëtarët me lidhje gjaku qëndronin pranë njeri-tjetrit. Historiani grek përshkruan një rast sesi njeri nga kapedanët e Sulit, Diamanti Mallami, përzgjodhi 100 trima suliotë nga të vetët dhe i vendosi në pararojë të suliotëve, që vinin nga Parga të ngarkuar me ushqime e armatime për të siguruar mbrojtjen e tyre nga forcat e Ali Pashës, që u kishin zënë të gjitha shtigjet nga mund të hyhej në Sul. Çamët pas betejave të suksesshme, kishin për zakon ta festonin fitoren mbi armikun me këngë e valle. Valltari i parë për të hedhur valle luftëtarët përzgjidhnin më trimin. Ai jo vetëm hiqte vallen çame, por ja thoshte edhe këngës. Trimi që këndonte kishte një zë të fuqishëm si një britmë luani e jo si zë njeriu. (Burimi: ‘K. Kristovasilis’, The Eroika thainata ton Soulioten kai Souliotidhen, London, 1887)

VESHJA KOMBËTARE 

Kur flasim për veshjen shqiptare, thotë Faik Konica, ka aq kostume shqiptare sa ka edhe krahina. Vizitorët e huaj, që e kanë shëtitur Shqipërinë e Poshtme, kanë vërejtur se kostumet popullore shqiptare janë të bukura e befasuese. Nuk mund të flitet për kostumet shqiptare në Çamëri, pa përmendur Çajrëllin. Ai ka qenë mes çamëve të krahinës së Margelliçit në vitin 1880. Ai përshkruan një veshje festive të çamëve, parë në një manifestim të madh popullor, që organizohej në fshatin Mazerrek. Ai në librin e tij shkruan për kostumin kombëtar çam, kontrastin e ngjyrave, që e bënte veshjen çame të bukur dhe madhështore. Lidhur me këtë Çajrëll shkruan: “Grupet piktoreske të malësorëve, kësulat e fustanellat e tyre, bënin kontrast me livadhin e gjelbër e me armët e tyre të çuditshme, që vezullonin në diell… Shqiptarët dalloheshin vetëm nga këmishët e kollarisura, nga shkëlqimi i xhaketave dhe madhështia e brezave, në të cilat kamat e pistoletat ishin të vëna në një nemur të madh, që nuk dalloheshin dot”. (Burimi: V.Chirol, vep. epërm., f.231-250). Është me interes të përmendim përshkrimin që i bën Pukvili veshjes çame dhe elegancën që u jep ajo banorëve të asaj krahine: “…Udhëtari që do të shikojë ata çamë, që do të kenë shpëtuar nga sundimi feudal i sovranit të Janinës dhe një rënie mortaje⁹⁸, do të njohë me vështirësi ata burra të bukur, me ato qëndisma të bukura lara-lara të veshur me kostume të shkëlqyer dhe të ngarkuar me ar të çmueshëm, që ngjasin sikur të ishin një koloni ushtarësh të Pirros të pasur me plaçka të Trojës, që kanë zbarkuar sërish në Epir. (Burimi: Pouqueville, Voyage… vep. e përm., vëll. I,f 530). Kostumi kombëtar çam ka tërhequr vëmendjen jo vetëm të studiuesve të huaj, por edhe të historianëve grekë. Njëri prej tyre, Spiro Mela, në njërin nga librat e tij shkruan: “Çamët me rrobat e tyre elegante e luksoze, këmisha të bardha të gjata, të qëndisura anash me ar dhe fermelete, xhamadanët të shkurtër bojë vishnje me shirita të qëndisura me ar e të përpunuar me shije të hollë, me pistoleta të lara me argjend dhe thika të ngjeshura në brez e me guna të gjata”. (Burimi:Sp. Mela, To lintari… vep. epërm.,f. 274). 

Historiani çam Jani Sharra, kur flet për kostumin karakteristik çam,  “Veshja tradicionale çame, thotë autori, ishte kostumi kombëtar: fustanellat e bardha, kalcat e bukura dyngjyrëshe lidhur me fjongo me xhufkat e mëdha me ngjyrë të zezë, me këmisha të bardha e me mëngë të gjëra, me jelek të zi ose blu… të qëndisur me gajtan, me brezin në mes, ku vendosnin edhe koburen. Në kokë mbanin feste me xhufkë.

Përfaqësuesit e krahinës së Çamërisë e kishin për krenari të përfaqësonin atë krahinë në forumet më të larta të kohës. Kështu p.sh. dy nga figurat më të njohura të Çamërisë, Vejsel Bej Dino dhe Abedin Pashë Dino kishin shkuar në Kostandinopojë me kostumet e tyre kombëtare të qëndisur me ar.(Burimi: “Dokumente për Çamërinë…”, vep. e përm., dok.166, f-301). Veshja shqiptare në Çamëri, ashtu si në mbarë viset shqiptare, nuk ishte gjithnjë një veshje uniformë. Kostumet kombëtare, që kërkonin copa të shtrenjta dhe punim të hollë artistik, për shkak të gjendjes ekonomike, ishin në gjendje t’i përballonin vetëm klasat e pasura, bejlerët dhe agallarët e Paramithisë, të Margelliçit, të Filatit, të Lauaratit, të Konispolit, Delvinës, Prevezës, Pargës etj., shtresat e ulëta nuk mund të përballonin një veshje të kushtueshme. Shtrenjtësia, vë në dukje Heinrry Mercey, është një nga arsyet pse u zhduk kostumi kombëtar në Shqipëri. Heinrry Mercey në fillim të shekullit XX (1907) vuri re në Çamëri se në disa zona larmia shumëngjyrëshe e veshjeve kombëtare shqiptare dalëngadalë po tjetërsohej për shkak të civilizimit. Tek banorët e Pargës, thotë ai, veshja e tyre ndryshonte nga fqinjët e tyre shqiptarë: “Veshjen pjesërisht shqiptare e ruanin gratë çame vetëm në fshatin Rrapëz dhe Aija, ndërsa fustanella shqiptare vazhdonte të ruhej vetëm tek parganjotët e pasur. Ata që e ruanin veshjen tradicionale, theksonte autori, ishin me prejardhje nga Suli, Paramithia ose Arpica, ndërsa burrat shqiptarë të shtresave të ulëta i kishin qëndruar besnikë veshjes së thjeshtë shqiptare. (Burimi: Heinrry Mercy, Sohn Verlang, Pragë 1907, f. 18-22).

VALLJA ÇAME 

Vallja çame është vallja më përfaqësuese e fisit arbëror. Ajo shpreh më së miri shpirtin e çamit. Studiuesi arvanitas, Aristidh Kola, që është marrë me studimin, bukurinë dhe mjeshtërinë e valles çame, ve në dukje, se ajo shpreh dhe tregon figurën e shqiptarëve. Ajo me lëvizjet e saj jep krenari, bukurinë e virtytit dhe tregon se është një valle triumfale, që nuk e ka shoqen në botë. Tiparet karakteristike të bukurisë dhe madhështisë së valles çame, ia jep kërcimtari i parë, i cili mbahet me kujdes e mjeshtëri nga valltari i dytë, ndërsa kërcimtarët e tjerë i shoqërojnë dy të parët. Ata të gjithë së bashku krijojnë një ansambël të bukur dhe shprehës me lëvizjet e tyre. Në përgjithësi vallja çame është valle burrërore dhe kërcehet vetëm nga burrat. Ajo kërcehej në dasma e gosti, por ajo siç e kemi theksuar, kërcehej para se të fillonte beteja, pas betejës e fitores, por edhe gjatë armëpushimit. Sot vallja çame në Greqi është deformuar nga grekët. Kush do ta shohë origjinalitetin e valles çame, shkruan Aristidh Kola, si këndohet e kërcehet, të shkojë ta shohë tek çamët e krishterë të Çamërisë.

PARAGJYKIMET 

Gjarpri në ëndërr personifikonte hasmin. Një çami, kur i priste rrugën një gjarpër, e konsideronte prapsi dhe udhëtari kthehej nga kishte ardhur. Udhëtarit kur i priste rrugën një qen, ishte mbarësi.

Në Çamëri, si për myslimanin, ashtu edhe për të krishterin, ishte zakoni që të mos nxirrte nga shtëpia natën as vaj, as kripë dhe zjarr. Çami paragjykonte se nxjerrja jashtë shtëpisë e tyre natën, largonte mbarësinë e shtëpisë. Kur shtrohej sofra e bukës për të ngrënë, në fillim vendosej një copë buke, që donte të thoshte se ajo shtëpi të mos kishte kurrë zi buke. Fëmijës së vogël i priteshin thonjtë, kur bëhej një vjeç. Para se f ia prisnin, ia lyenin thonjtë me miell, që të kishte fat, madje ia hapnin pëllëmbën e dorës që të bëhej bujar, pastaj ia pritnin thonjtë. Thonjtë e prerë i mblidhnin me një shami të pastër dhe i vendosnin në një brimë muri, brenda avllisë së shtëpisë, që sipas tyre të mos dilte jashtë shtëpisë mbarësia. Fëmijës kur i dilte dhembi i parë, njeri nga pjesëtarët e familjes ia prekte me një monedhë floriri, që të mos i binin shpejt. Personi i parë që e diktonte dhëmbin e fëmijës, i bënte një dhuratë simbolike.

Kur një çifti nuk i rronin fëmijët, tek të dy besimet në Çamëri veprohej pothuaj në të njëjtën mënyrë: një javë pas lindjes së fëmijës, e merrnin atë dhe e nxirrnin në një rrugëkryq. Të krishterët e kishin për zakon që njeriu i parë që e gjente fëmijën, bëhej nun i tij, ndërsa myslimanët vepronin ndryshe: nuk nxirrnin fëmijën në rrugëkryq, por teshat e tij, që ia linin atje.

BESIMET TEK VENDET E SHENJTA 

Në Çamëri kishte shumë vende që i konsideronin të shenjta si myslimanët, ashtu edhe të krishterët. Ato shpesh frekuentoheshin nga pjesëtarë të familjeve e të sëmurët për të larguar nga vetja të ligat dhe sëmundjet. Në Margëlliç, në vendin e quajtur “Qerrakar” afër Spatharatit, ishin ca ullinj shekullorë. Midis tyre ishte edhe një ulli qindravjeçarë e mbahej si më i vjetri, me një trung shumë të trashë e me shumë tunele të vogla, që trupi i tij përshkohej tejpërtej. Vendasit besonin se një i sëmurë, kur e kalonte tri herë zgavrën e ullirit dhe kur dilte në anën tjetër ose po të linte plaçka nga të vetat, ai shërohej. Njerëzit e afërt, që e shoqëronin fëmijën a të sëmurin, pasi u jepnin pakëz ujë dhe e futnin dhe e nxirrnin tri herë nga zgavra e ullirit, largoheshin me bindjen e plotë se të keqen e kishin lënë tek zgavra e ullirit. Qerrakari frekuentohej dendur nga banorët e kazasë së Margëlliçit e rrethinat, sidomos ditën e enjte, që ishte edhe ditë pazari në Margelliç. Një vend që konsiderohej i shenjtë nga banorët e rrethinave të Filatit, ishte në fshatin Koskë. Në vendin e quajtur “Ujth”, ishte një brez shkëmbor i thepisur me një lartësi rreth 15m. Në faqet e lëmuara të këtij shkëmbi dukej sikur ishte skalitur në gurë një pëllëmbë e hapur e dorës së njeriut. Banorët e fshatrave për rreth atë shkëmb e kishin pagëzuar “Guri i shenjtë”. Myslimanët pëllëmbën e hapur të dorës, që iu dukej në shkëmb, e konsideronin dorën e shenjtores Fatime, ndërsa të krishterët atë pëllëmbë e quanin të shenjtorit Gjon. Nga faqja e shkëmbit, pranë “pëllëmbës së dorës”, verë e dimër, rridhte pa pushim një rrëkezëz e vogël uji. Ai vend, ditën e parë të muajit të majit, vizitohej kryesisht nga gra myslimane e të krishtera që nuk lindnin, të sëmurë me të meta mendore, të paralizuar. Të sëmurët, me ujin që rridhte nga faqja e shkëmbit, lanin duart dhe fytyrën, futeshin në nje zgavër të atij shkëmbi, ndërroheshin dhe plaçkat që hiqnin i linin aty.

Edhe në fshatin Reçat të Gumenicës, respektohej një vend i shenjtë. Ai ishte tek vendi i quajtur “Stani i Dashos”, që quhej ndryshe dhe “guri me birë”. Zakonisht atë vend e frekuentonin njerëzit që kishin sëmundje kronike. I sëmuri kalonte tri herë nëpër hapësirën që kishte zgavra e gurit dhe linin tesha nga ato që i hiqnin të sëmurit pranë gurit me birë, duke thënë: “lamë rrobat të na kthesh shëndetin”. Këtë refren i sëmuri ose të afërmit e familjes e përsërisnin tri herë.

Çamët, pa marrë parasysh besimin e tyre, kanë një respekt të madh për burimet e ujit. Ata jo vetëm që kujdesen për rregullimin dhe sistemin e tyre, duke u krijuar mundësi njerëzve të shuajnë etjen, por mes burimeve, ndonjërin e veçojnë si të shenjtë. Në atë burim ndërtojnë një kamare të vogël, thotë Pukëvili, vend i destinuar për të lënë kalimtarët të holla dhe dhurata simbolike. Asnjë njeri nuk kalonte në burimin që ishte në “Koqino Lithari” (Shkëmbi i Kuq), ose tek çezmja e Gravës në Gumenicë, pa lënë ndonjë dhuratë: për të prishur syrin e keq ose f i pushonin ethet ose ndonjë sëmundje tjetër, që i vuante pjesëtari i familjes së kalimtariT.(Burimi: Pouqueville, Voyage…, vëll.I, kap. 29). Në fshatin Gurëz të Filatit, në perëndim të tij, ishte një vend që quhej “Vulister” dhe pranë një are që quhej “Klisheza”, ishte një krua. Si kruan, ashtu edhe arën “Klisheza”, banorët e fshatrave të “Shkallës së Zorjanit” të Filatit, i quanin vende të shenjta. Tek kroi të krishterët ndiznin kandile me vaj, myslimanët hidhnin të holla. Në “Vulister” as myslimanët dhe as të krishterët, nuk prisnin dru dhe nuk punonin atje, se e quanin vend të shenjtë.

ZIJA 

Me gjithë presionet e kishës e të xhamisë, tek shqiptarët e Çamërisë, pa dallim feje, kishin mbetur të pandryshuara disa zakone në ditë zie ose morti në familje. Të vdekurin, si myslimanët edhe të krishterët, natën e parë e përgjonin të afërmit e familjes e të fisit, e ruanin mos ta kapërcente ndonjë mace. Ata besonin se ai do të shndërrohej në djall (shpirt i keq). Kur përcillej xhenazja nga shtëpia, atë ditë nuk fshihej shtëpia. Mendohej se po të përdorej fshesa, vdekja do të merrte edhe pjesëtarë të tjerë të familjes. Shtëpia që kishte humbur pjesëtarin e familjes, myslimanët, për dyzet ditë (natë e ditë), mbanin të ndezur një kandil edhe llambë me vajguri, ndërsa të krishterët qiririn.

Huazuar nga Gazeta Dita